Καθώς κοιτάζουμε την παγκόσμια σκακιέρα σήμερα, γίνεται ολοένα και πιο φανερό ότι το οικονομικό σύστημα δεν λειτουργεί. Απαιτούνται μείζονες αλλαγές. O καπιταλισμός έχει γίνει ασύμβατος με την επιβίωση της ζωής στη Γη. Οι σχέσεις μεταξύ των πολιτών και του κράτους, των εργαζομένων και των εταιρειών έχουν καταρρεύσει. Ολοι οι θεσμοί χρειάζονται επείγουσα αναθεώρηση. Οι καιροί απαιτούν ένα άλλο σύστημα, διαφορετικό, που θα δώσει ξανά ενέργεια στις διαχρονικές αρχές της ελευθερίας και της ισότητας. Χρειάζεται κάποια προσπάθεια, προκειμένου να αναπτυχθεί ένας νέος κόσμος, στον οποίο οι ανθρώπινες σχέσεις και οι κοινωνικές δομές θα ενσαρκώνουν οικουμενικές αρχές του πνεύματος και δεν θα βασίζεται μόνο στον οικονομισμό και την αέναη «ανάπτυξη». Επειδή η αέναη ανάπτυξη σε έναν πεπερασμένο πλανήτη οδηγεί αναπόφευκτα σε περιβαλλοντική καταστροφή. 

Η 40ετής περίοδος της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, των εξωφρενικών εταιρικών κερδών, των ανοιχτών συνόρων, των τεράστιων ανισοτήτων φαίνεται να έχει τελειώσει άδοξα, μαζί με τη μονοπολική «στιγμή» των Ηνωμένων Πολιτειών. O ίδιος ο Αμερικανός αντιπρόεδρος, Τζέι Ντι Βανς, παραδέχτηκε, στις 23 Μαΐου, με μια δήλωση που σόκαρε τον πλανήτη, ότι «η εποχή της αμερικανικής παγκόσμιας κυριαρχίας έχει τελειώσει». Η εποχή της αδιαμφισβήτητης αμερικανικής υπεροχής έφτασε στο τέλος της, δήλωσε o Τζέι Ντι Βανς. Σύμφωνα με τον ίδιο, οι αντίπαλοι της Αμερικής είναι αποφασισμένοι να αποκτήσουν το πάνω χέρι σε όλα τα μέτωπα. Νέες, ανερχόμενες δυνάμεις επιδιώκουν πλέον επιθετικά την επιρροή τους σε όλους τους πολιτικούς, οικονομικούς και στρατιωτικούς τομείς. Οι συστημικοί, αναλυτές και πολιτικοί, που μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ διατράvωναν με βεβαιότητα το τέλος της Ιστορίας, δηλαδή τη μόνιμη επικράτηση του δυτικού κοινωνικού μοντέλου, έρχονται τώρα να αποδεχθούν την εκδοχή των «συνωμοσιολόγων», ότι μετά τον υπαρκτό σοσιαλισμό θα ξεθωριάσει και o νεοφιλελεύθερος ουτοπισμός. 

Την άνοιξη του 1992, ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ περιόδευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες με το εταιρικό τζετ του «Forbes», που είχε τον τίτλο «The Capitalist Fool» («O τρελός του καπιταλισμού»). O τελευταίος ηγέτης της κομμουνιστικής ΕΣΣΔ δεν έβλεπε τίποτα περίεργο και ειρωνικό σε αυτό. Τα πλήθη πετούσαν γιρλάντες στα πόδια του, οι πλουτοκράτες κατέθεταν επιταγές στο όνομά του. Πέρασε ένα απόγευμα με τον Ρόναλντ Ρίγκαν, πίνοντας κρασί και τρώγοντας σοκολατάκια και μπισκότα. Θυμήθηκαν τον Ψυχρό Πόλεμο, που είχε τελειώσει προ πολλού. Φαινόταν σε όλους ως η περιοδεία νίκης του τελευταίου μεγάλου πολιτικού του αιώνα. Αλλά, στη Ρωσία, o Γκορμπατσόφ ήταν ήδη ανεπιθύμητος. Persona non grata. Οι Ρώσοι πρώτοι είχαν νιώσει στο πετσί τους αυτό που θα βίωναν αργότερα και οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι: αυτό το σημερινό σύστημα προκαλεί περισσότερο κακό παρά καλό. 

Οσοι υπερασπίζονται τον καπιταλισμό, όπως o νομπελίστας οικονομολόγος Τζόζεφ Στίγκλιτς, προσπάθησαν να κάνουν διάκριση μεταξύ του «καλού καπιταλισμού», που παράγει πλούτο, και του «κακού καπιταλισμού», τον οποίο αποκαλεί «αρπαγή του πλούτου». Τι φταίει τελικά; O «καταστροφικός καπιταλισμός», ο «καταναλωτικός καπιταλισμός», o «εταιρικός καπιταλισμός»; Πολλοί αρχίζουν να διαπιστώνουν -από αυτούς που δεν έχουν απορρίψει τον καπιταλισμό άμεσα και γρήγορα- ότι το πρόβλημα δεν είναι το επίθετο, αλλά το ουσιαστικό. Οι αποτυχίες του καπιταλισμού οφείλονται σε δύο από τα καθοριστικά στοιχεία του. Το πρώτο είναι η αέναη ανάπτυξη. Η οικονομική ανάπτυξη είναι το συνολικό αποτέλεσμα της προσπάθειας συσσώρευσης κεφαλαίου και εξαγωγής κέρδους. O καπιταλισμός καταρρέει χωρίς ανάπτυξη, όμως η αέναη ανάπτυξη, σε έναν πεπερασμένο πλανήτη, οδηγεί αναπόφευκτα σε περιβαλλοντική καταστροφή. Η οικονομική ανάπτυξη, που συνδέεται άρρηκτα με την αυξανόμενη χρήση υλικών πόρων, σημαίνει αρπαγή του φυσικού πλούτου τόσο από τα ζωντανά συστήματα όσο και από τις μελλοντικές γενιές. 

Το δεύτερο καθοριστικό στοιχείο είναι η παράξενη παραδοχή ότι ένα άτομο δικαιούται όσο μεγαλύτερο μερίδιο του παγκόσμιου φυσικού πλούτου μπορεί να αγοράσει με τα χρήματά του. Αυτή η κατάσχεση των κοινών αγαθών προκαλεί τρεις περαιτέρω διαταραχές. Πρώτον, την πάλη για τον αποκλειστικό έλεγχο των μη ανανεώσιμων αγαθών, η οποία συνεπάγεται είτε βία είτε νομοθετικές περικοπές των δικαιωμάτων των άλλων ανθρώπων. Δεύτερον, τον εξανδραποδισμό των άλλων ανθρώπων από μια οικονομία που βασίζεται στη λεηλασία τόσο στον χώρο όσο και στον χρόνο. Τρίτον, η μετατροπή της οικονομικής δύναμης σε πολιτική δύναμη, καθώς o έλεγχος των βασικών πόρων οδηγεί στον έλεγχο των κοινωνικών σχέσεων που τους περιβάλλουν. Οι άνθρωποι συνεχίζουν να μιλούν για τον καπιταλισμό σαν να ήταν μόνο ένα πράγμα, αλλά η αλήθεια είναι ότι σήμερα ζούμε σε ένα παγκόσμιο σύστημα πλουραλιστικών μορφών καπιταλισμού, με ένα κομμάτι ιδεολογίας κοινό, αλλά με σημαντικές διαφορές στα εθνικά χαρακτηριστικά (π.χ., ΗΠΑ, Κίνα, Ινδία, Ρωσία κ.ο.κ.). 

Υπήρχαν μακροχρόνιες προειδοποιήσεις ότι η -μετά τη Θάτσερ και τον Ρίγκαν- εποχή του καπιταλισμού της ελεύθερης αγοράς, της ιδιωτικοποίησης, της απορρύθμισης και του χρηματιστηρίου ήταν λάθος, όχι μόνο λόγω των αδικιών, των δυσκολιών και των ανισοτήτων που δημιούργησε, επέβαλε και επιδείνωσε, αλλά και επειδή απέτυχε ακόμα και με τους δικούς της όρους, που υποτίθεται ότι ήταν να αντιστρέψει τις οικονομικές επιδόσεις της δεκαετίας του 1970, οι οποίες ήταν ασθενέστερες από τις προηγούμενες δεκαετίες, του 1950 και του 1960. Αυτές οι προηγούμενες δεκαετίες έχουν μερικές φορές χαρακτηριστεί ως «η χρυσή εποχή του καπιταλισμού», καθώς όχι μόνο υπήρχε συνεχής οικονομική ανάπτυξη και πλήρης απασχόληση, αλλά οι κυβερνήσεις όλων των πολιτικών πεποιθήσεων (κεϋνσιανιστές, σοσιαλιστές, σοσιαλδημοκράτες) θεωρούσαν γενικά καθήκον τους να διατηρήσουν την πλήρη απασχόληση και να εξασφαλίζουν την οικονομική ανάπτυξη που απαιτείται για τη διατήρησή της. 

Οι αποτυχίες του σημερινού οικονομικού συστήματος είναι πασιφανείς. Οχι μόνο για τους εκ πεποιθήσεως αντικαπιταλιστές, αλλά και για όσους δεν μπορούσαν να δουν καμία ξεκάθαρη εναλλακτική λύση τις τελευταίες δεκαετίες: Τι θα γίνει μετά; «Μπορεί να αντικρίζουμε το τέλος του καπιταλισμού», προειδοποιεί μια από τις παλαιότερες και μεγαλύτερες επενδυτικές τράπεζες του κόσμου. Ο Αλμπερτ Εντουαρντς, παγκόσμιος στρατηγικός αναλυτής της 159χρονης τράπεζας Société Générale, δημοσίευσε δύο χρόνια πριν («Fortune», Απρίλιος 2023) ένα καυστικό σημείωμα για το φαινόμενο που έμελλε να ονομαστεί Greedflation (πληθωρισμός απληστίας). Το φαινόμενο αυτό -η αύξηση της αναλογίας μεταξύ της τιμής ενός προϊόντος που χρεώνει μια επιχείρηση και του κόστους παραγωγής του- είναι σήμερα ένας πολύ πιο σημαντικός παράγοντας που ανεβάζει τον πληθωρισμό απ’ ό,τι ήταν σε όλη τη διάρκεια της οικονομικής ιστορίας. 

Ο Εντουαρντς πρόσθεσε ότι φοβάται πως τα «υπερφυσικά περιθώρια κέρδους» των εταιρειών παγκοσμίως θα μπορούσαν τελικά να «πυροδοτήσουν κοινωνικές αναταραχές», αν οι καταναλωτές συνεχίσουν να συνθλίβονται από τον πληθωρισμό. Και η συγκεκριμένη γαλλική τράπεζα είναι μία από τις επιλεγμένες τράπεζες που θεωρούνται «συστημικά σημαντικές» από το Συμβούλιο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας, το διεθνές όργανο της G2Ο, που είναι αφιερωμένο στη διαφύλαξη του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος. Οταν αυτά δεν τα λένε κάποιοι αντισυστημικοί αναλυτές, αλλά είναι ωμές αλήθειες από μια ιστορική επενδυτική τράπεζα, τότε «κάτι σάπιο υπάρχει στο βασίλειο» της οικονομίας. Αρα, ο καπιταλισμός όπως τον ξέρουμε δεν θα συνεχίσει με τη σημερινή του μορφή για πολύ. Ενα άλλο «καπιταλιστικό» μέλλον μπορεί να έρθει, με άλλη μορφή ανάπτυξης, ή ένα άλλο κοινωνικό σύστημα


Δημοσιεύθηκε στα Παραπολιτικά