Η χαρμόσυνη είδηση της πτώσης της χούντας βρήκε τονΑνδρέα Παπανδρέουστο Τορόντο του Καναδά, με τον ίδιο να κινητοποιείται άμεσα προκειμένου να οργανώσει την επιστροφή του στην Ελλάδα. Επρόκειτο για μία κρίσιμη στιγμή που θα έδινε τέλος σε μία εποχή αλλά και την επιστροφή του στα πολιτικά πράγματα. Μία από τις πρώτες του κινήσεις ήταν να στείλει τον στενό του συνεργάτη Γιώργο Κατσιφάρα στην Ελλάδα, με σκοπό να έρθει σε επαφή με τα μέλη του ΠΑΚ εσωτερικού και να αξιολογήσει την κατάσταση που επικρατούσε μετά την κατάρρευση της δικτατορίας. Μάλιστα είχε ζητήσει συνεχή ενημέρωση για την εξέλιξη των γεγονότων, ενώ παράλληλα υπενθύμισε την ανάγκη τήρησης των συνήθων μέτρων ασφαλείας που χαρακτήριζαν τη λειτουργία της οργάνωσης.
Ανδρέας Παπανδρέου: Κριτική στάση απέναντι στην πολιτική αλλαγή
Παρά την ευφορία που προκάλεσε η πτώση του καθεστώτος, ο Ανδρέας Παπανδρέου διατήρησε κριτική στάση απέναντι στην πολιτική αλλαγή. Η αβεβαιότητά του για τον πραγματικό χαρακτήρα της μεταβολής φάνηκε στις δημόσιες τοποθετήσεις του. Σε δήλωση που μετέδωσε το BBC την ίδια ημέρα, ο Παπανδρέου εξέφρασε τις επιφυλάξεις του, τονίζοντας ότι οι πραγματικές πηγές εξουσίας παρέμεναν οι Ηνωμένες Πολιτείες, το Βορειοατλαντικό Σύμφωνο και οι ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις, τις οποίες επιβάρυνε και με την εθνική προδοσία στο κυπριακό ζήτημα.
Χωρίς καθόλου χρονοτριβή, ο Ανδρέας Παπανδρέου μετέβη στη βρετανική πρωτεύουσα, όπου λειτουργούσε σημαντικό κλιμάκιο του ΠΑΚ. Στο ξενοδοχείο Κάμπερλαντ πραγματοποιήθηκε η πρώτη σημαντική συνάντηση με βασικά στελέχη της οργάνωσης: Στη σύσκεψη πήραν μέρος ο Άκης Τσοχατζόπουλος, ο Γιάννης Ζαφειρόπουλος γνωστός και ως «Φωτερός» αλλά και η Βάσω Παπανδρέου η οποία είχε γνωριστεί με τον Ανδρέα σε μία προηγούμενη επίσκεψή του στο Λονδίνο.
Και ενώ ο «Εθνάρχης» Κωνσταντίνος Καραμανλής ολοκλήρωνε τον σχηματισμό της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας στην Αθήνα, ο Ανδρέας Παπανδρέου πήρε το αεροπλάνο για τη Γερμανία. Εκεί τον περίμενε η κύρια δύναμη του ΠΑΚ, με επικεφαλής τους Άκη Τσοχατζόπουλο, Γιάννη Τσεκούρα, Κώστα Σημίτη, Δαμιανό Βασιλειάδη και άλλα σημαντικά στελέχη. Οι συζητήσεις που ακολούθησαν αποτέλεσαν ορόσημο για το μέλλον της οργάνωσης. Για πρώτη φορά εξετάστηκε σοβαρά το ενδεχόμενο μετεξέλιξης του ΠΑΚ σε πολιτικό κόμμα. Ο Ανδρέας ανέθεσε στα στελέχη του τη σύνταξη ενός "μανιφέστου", το οποίο θα αποτελούσε τη βάση για τη νέα πολιτική πορεία της οργάνωσης στη μεταπολιτευτική Ελλάδα.
Ακολούθως ταξιδεύοντας οδικώς προς την Ιταλία συναντήθηκε στη Ρώμη με τους Γιώργο Κίσσονα και Αντώνη Λιβάνη, αποκαλύπτοντας τους, τους σχεδιασμούς του για επιστροφή στην ενεργό πολιτική δράση. Πίσω στην Ελλάδα οι πολιτικοί του αντίπαλοι αλλά και πολλοί εσωκομματικοί του αντίπαλοι στην Ένωση Κέντρου δεν έκρυβαν την ικανοποίησή τους που ο Ανδρέας απουσίαζε από τα πολιτικά πράγματα. Από την πλευρά του ο Γιώργος Κατσιφάρας προετοίμαζε την άφιξη του Ανδρέα Παπανδρέου στην Αθήνα.
Μάλιστα είχε έρθει σε επαφή με τους Γιάννη Χαραλαμπόπουλο, Μένιο Κουτσόγιωργα, Γιάννη Αλευρά δημιουργώντας την πρώτη μαγιά του επιτελείου του. Στις 6 Αυγούστου ο Ανδρέας συγκάλεσε στο Βίντερτουρ της Ελβετίας, ένα μικρό χωριό κοντά στη Βασιλεία, το Εθνικό Συμβούλιο του ΠΑΚ με περίπου ογδόντα συμμετέχοντες. Εκεί αποφασίστηκε κατά πλειοψηφία η αυτοδιάλυση της οργάνωσης, ωστόσο η απόφαση δεν ανακοινώθηκε δημόσια. Εν συνεχεία υπήρξαν νέες δηλώσεις του σχετικά με τις πρώτες κινήσεις του «Εθνάρχη» με φόντο την αποχουντοποίηση, ενώ δεν ξεκαθάριζε πότε θα γυρίσει στην Αθήνα.
Στις 14 Αυγούστου 1974 η «Απογευματινή» φιλοξενούσε αποκλειστική συνέντευξη του στην οποία εξέθετε τις απόψεις του για την κυπριακή κρίση, την νέα κυβέρνηση και τις πολιτικές εξελίξεις. Μάλιστα όπως σημείωνε η «Α» τα λεγόμενα του Ανδρέα είχαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς δύο μέρες αργότερα θα επέστρεφε στην Ελλάδα. Όπως τόνιζε το δημοσίευμα ξεκαθάριζε «τις βασικές θέσεις με αφορμή την ενεργοποίηση του στην πολιτική ζωή της Ελλάδας και ειδικότερα στο χώρο του Κέντρου, μέσω του οποίου σε μικρό χρονικό διάστημα αναδείχθηκε ηγετικός πόλος με φανατικούς φίλους και φανατικούς αντιπάλους».
Η ιστορική επιστροφή στις 16 Αυγούστου
Μία μέρα αργότερα ανακοίνωσε ότι επιστρέφει στην Ελλάδα. «Αυτή την ώρα της εθνικής κρίσης αισθάνομαι την ανάγκη να είμαι στην Ελλάδα και κοντά στο λαό» είχε δηλώσει χαρακτηριστικά. Το αεροσκάφος που τον μετέφερε στην Ελλάδα μέσω Θεσσαλονίκης προσγειώθηκε στο Αεροδρόμιο του Ελληνικού στις 21:05 το βράδυ της 16ης Αυγούστου 1974.
Είχαν παρέλθει ήδη 23 ημέρες από την κατάρρευση της δικτατορίας. Στην πίστα του αεροδρομίου τον περίμενε πλήθος κόσμου, ανάμεσα στο οποίο πολλοί βουλευτές και στελέχη της προδικτατορικής Ένωσης Κέντρου με επικεφαλής τους Γιάννη Αλευρά και Γιάννη Χαραλαμπόπουλο, στελέχη του ΠΑΚ και φοιτητές που πρωταγωνίστησαν στα γεγονότα του Πολυτεχνείου.
Όταν άνοιξε η πόρτα του αεροπλάνου, ο Ανδρέας Παπανδρέου εμφανίστηκε συνοδευόμενος από τον Μιχάλη Ζιάγκα, την Αγγέλα Κοκκόλα, την τότε σύζυγό του Μαργαρίτα με τον γιο τους Γιώργο Παπανδρέου, καθώς και ορισμένα ακόμη στελέχη του ΠΑΚ. Το πλήθος φώναζε "ΝΑΤΟ – CIA – Προδοσία", σύνθημα που προδιέγραφε τον τρόπο που θα πολιτευόταν στη συνέχεια.
Μέσα σε λίγες μέρες το αεροδρόμιο του Ελληνικού είχε κατακλυστεί από χιλιάδες ανθρώπους. Μάλιστα χρειάστηκε αρκετός χρόνος προκειμένου να προσεγγίσει την αίθουσα των επισήμων όπου τον περίμεναν δημοσιογράφοι. «Θα μπείτε στην κυβέρνηση Καραμανλή;» τον ρώτησαν. «Μόνο υπό όρους» απάντησε κοφτά ωρίς περαιτέρω διευκρινίσεις.
Ο Ευάγγελος Αβέρωφ, υπουργός Εθνικής Άμυνας, έσπευσε την επόμενη ημέρα να αποκλείσει κατηγορηματικά ένα τέτοιο ενδεχόμενο. «Ε, όχι κι ο Ανδρέας στην κυβέρνηση». Η διαδρομή από το αεροδρόμιο μέχρι το Καστρί διήρκεσε τρεις ολόκληρες ώρες. Όταν ο Ανδρέας Παπανδρέου έφτασε στη βίλα «Γαλήνη» ήταν περασμένα μεσάνυχτα. Στην είσοδο της βίλας τον περίμενε μια συγκινητική έκπληξη: φωτογραφίες του πατέρα του, Γεωργίου Παπανδρέου, και ένα χαρακτηριστικό πλακάτ με το μήνυμα «Σήκω Γέρο να μας δεις».
Το Καστρί ως κέντρο πολιτικής δραστηριότητας
Τις επόμενες ημέρες, η περιοχή του Καστριού μετατράπηκε σε σημείο συνάντησης για στελέχη της Ένωσης Κέντρου και παλαίμαχους του αντιδικτατορικού αγώνα. Παλιοί πολιτευτές συναντιόντουσαν με επαναπατρισθέντες αντιστασιακούς από το εξωτερικό, ενώ νεαροί φοιτητές που αυτοπροσδιορίζονταν ως «Νεολαία του Ανδρέα Παπανδρέου» έκαναν την εμφάνισή τους. Στα μέσα Αυγούστου, ο Ανδρέας Παπανδρέου είχε ήδη διαμορφώσει το σχέδιό του για τη δημιουργία ενός εντελώς νέου πολιτικού κινήματος. Οι κεντρώοι που επέλεξαν να τον ακολουθήσουν επιδίωκαν απλώς την ένταξή τους στους μελλοντικούς συνδυασμούς, χωρίς να αντιλαμβάνονται πλήρως τη δυναμική του οργανισμού που σχεδιαζόταν.
Παλιά στελέχη σχολίαζαν με δυσπιστία ότι «αρχίζει τα παλιά» και στράφηκαν προς τον Γεώργιο Μαύρο. Ο τελευταίος, ως υπουργός Εξωτερικών στην κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας, προετοιμαζόταν να συμμετάσχει στις εκλογές του 1974 ως ηγέτης της Ένωσης Κέντρου χρησιμοποιώντας, μάλιστα, το σύνθημα: «Κάθε ψήφος στον Ανδρέα είναι σφαίρα στην καρδιά της Ελλάδας».
Οι νεαροί συνεργάτες και το σοσιαλιστικό όραμα
Στον κήπο της έπαυλης συγκεντρώνονταν κάθε βράδυ νέοι και φοιτητές που είχαν δραστηριοποιηθεί στον ιστορικό φοιτητικό σύλλογο Παναρμόνια και σε άλλες οργανώσεις, καθώς και πρόσωπα με ενεργή συμμετοχή στην αιματοβαμμένη εξέγερση του Πολυτεχνείου. Μεταξύ των πιο γνωστών ήταν ο Κώστας Λαλιώτης, ο Στέφανος Τζουμάκας, ο Θανάσης Τσούρας, ο Πέτρος Ευθυμίου, ο Γιώργος Βερνίκος, ο Γιάννης Τζώρτζης και ο Δημήτρης Τζουβάνος. Παρά το γεγονός ότι ο Ανδρέας συζητούσε με όλους οι αποφάσεις του ήταν οριστικές, όσον αφορά τη δημιουργία νέου πολιτικού κόμματος. Είναι ενδεικτικό ότι η λέξη «σοσιαλισμός» σε συνδυασμό με τις αντιιμπεριαλιστικές θέσεις, προκαλούσε ενθουσιασμό καθώς ακουγόταν για πρώτη φορά από έναν μεγάλο πολιτικό ηγέτη στην Ελλάδα.
Η προετοιμασία του ιδρυτικού κειμένου
Στο ξενοδοχείο «Γαλήνη» μία ομάδα που αποτελούνταν από τους Κώστα Σημίτη, Γιάννη Τσεκούρα, Βάσω Παπανδρέου, Νίκο Σκουλά, Γιώργο Τσουγιόπουλο, Γιάννη Ζαφειρόπουλο, Δαμιανό Βασιλειάδη επεξεργαζόταν την ιδρυτική διακήρυξη του νέου κόμματος. Προς τα τέλη Αυγούστου ο Γιάννης Αλευράς σε συνομιλία που είχε με τον Ανδρέα του εξέφρασε τις επιφυλάξεις του σχετικά με τη συνεργασία με τους φοιτητές. «Ανδρέα, τι πας να κάνεις; Εδώ έχουμε έτοιμο κόμμα, πειράματα θα κάνουμε;», του είπε χαρακτηριστικά. Η απόφασή του, ωστόσο, ήταν αμετάκλητη. Το νερό είχε μπει στο αυλάκι. Στις 3 Σεπτεμβρίου στο King Palace ανακοίνωσε την ίδρυση του ΠΑΣΟΚ, του κόμματος που μαζί με τη Νέα Δημοκρατία πρωταγωνίστησαν ως δίπολο στη Μεταπολίτευση.
