Το καθεστώς του Ιράν βρίσκεται αντιμέτωπο με την σοβαρότερη κρίση των τελευταίων δεκαετιών, καθώς οι ισραηλινές πυραυλικές επιθέσεις έχουν πλήξει τον πυρήνα της θεοκρατικής εξουσίας του αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ. Ανάμεσα στη σφοδρή ανταλλαγή πυρών και τα θραύσματα από τις επιθέσεις, ανακύπτουν ζητήματα υπαρξιακής φύσεως για το ιρανικό καθεστώς. Πλησιάζει η αρχή του τέλους;

Ερώτημα που μοιραία τίθεται ξανά και ξανά στο προσκήνιο, ενώ σταδιακά και μετά τις ισραηλινές πυραυλικές επιθέσεις έχει απογυμνωθεί ο πιο βασικός αμυντικός μηχανισμός του Ιράν. Όπως σημειώνουν την ίδια στιγμή διεθνείς αναλυτές, είναι η πρώτη φορά που το ιρανικό καθεστώς υφίσταται τόσο σημαντικό πλήγμα στον πυρήνα του, για τα δεδομένα των τελευταίων 50 ετών.

Το πλήγμα στον πυρήνα της εξουσίας

Η δολοφονία, από το Ισραήλ, του επικεφαλής των Φρουρών της Επανάστασης, που συνδέεται άρρηκτα με το θεοκρατικό καθεστώς του αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ, όπως και η εξόντωση συμμάχων του ανώτατου ηγέτη του Ιράν, προκαλεί μία βαθιά πληγή στον συντηρητικό σιιτικό κλοιό της Τεχεράνης.

Ορισμένοι, παρακολουθώντας τις καταιγιστικές εξελίξεις, σπεύδουν να μιλήσουν για την αρχή του τέλους του θεοκρατικού καθεστώτος του Ιράν. Είναι όμως τόσο απλό; Διαβάζοντας κάποιος τις εξελίξεις, αυτόματα θα αναρωτηθεί πώς οι τριγμοί αυτοί θα μπορούσαν να σημάνουν την αρχή του τέλους της περιβόητης αυτοκρατορίας των μουλάδων.

Η κοινωνική κόπωση και οι προοπτικές ανατροπής

Δεδομένης της κόπωσης της ιρανικής κοινωνίας που ταλανίζεται από μία βαθιά κοινωνική και οικονομική κρίση, με την οργή να είναι φανερή απέναντι στην πιο συντηρητική έκφανση της ισλαμικής ατζέντας, μία ανατροπή δεν θα φάνταζε αδύνατη. Ωστόσο, το σενάριο να ξεριζωθεί το θεοκρατικό καθεστώς, που έχει εδραιώσει τις ιδεοληψίες του για αιώνες στην κοινωνία του Ιράν, δεν μοιάζει πιθανό εάν γίνει μία προσεκτική αναδρομή στην ιστορία.

Αξίζει να σημειωθεί ότι η μεγαλύτερη μερίδα των Ιρανών είναι σιίτες και υποστηρίζουν το καθεστώς του Χαμενεΐ, ενώ οι σουνίτες αποτελούν μειονότητα, τη στιγμή που παρατηρούνται διάφορες αιρέσεις τους και αποσχιστικές τάσεις.

Οι ισορροπίες δύναμης και οι συμμαχίες

Εάν, ωστόσο, οι τάσεις αυτές γίνουν κυρίαρχες και επικρατήσουν στην ιρανική σκηνή, τότε ενδεχομένως οι ισορροπίες θα αλλάξουν. Ήδη, πάντως, τα πλήγματα του Ισραήλ έχουν καταφέρει μία σημαντική αποδυνάμωση των στενών συνεργατών και συμμάχων του Χαμενεΐ, όπως της Χεζμπολάχ με τη δολοφονία του ηγέτη της, Χασάν Νασράλα.

Ποια είναι όμως η ιστορία του καθεστώτος που έχει βαθιές ρίζες στο Ιράν; Ιστορικά, το Ιράν βασίζεται στον συγκεντρωτισμό, με τον Χαμενεΐ να περιβάλλεται από ένα καλά οργανωμένο δίκτυο και τον κύκλο του να αποδεικνύεται μεγάλος.

Ιστορικό υπόβαθρο: από τον σάχη στον Χομεϊνί

Εάν το ισλαμικό καθεστώς διαλυθεί με τη μία ή την άλλη μορφή, θα ήταν λάθος σημειώνουν οι περισσότεροι αναλυτές να αναμένεται ομαλή μεταβίβαση της εξουσίας ή μετάβαση στον εκδημοκρατισμό. Το ιρανικό ισλαμικό καθεστώς ανέλαβε την εξουσία μετά τη φιλοδημοκρατική λαϊκή εξέγερση του 1978-79, η οποία ανέτρεψε τη φιλοδυτική μοναρχία του Μοχάμεντ Ρεζά Σαχ Παχλαβί.

Μέχρι εκείνη τη στιγμή, το Ιράν είχε μια μακρά ιστορία μοναρχικής διακυβέρνησης που χρονολογείται πριν από 2.500 χρόνια. Ο Μοχάμεντ Ρεζά, ο τελευταίος σάχης, ήταν επικεφαλής της δυναστείας των Παχλαβί, που ήρθε στην εξουσία το 1925. Το 1953, ο σάχης αναγκάστηκε να εξοριστεί υπό τη ριζοσπαστική εθνικιστική και μεταρρυθμιστική κίνηση του δημοκρατικά εκλεγμένου πρωθυπουργού Μοχάμαντ Μοσαντέγκ. Σύντομα, όμως, επέστρεψε στον θρόνο του μέσω ενός πραξικοπήματος που οργάνωσε η CIA.

Η επανάσταση και η άνοδος του Χομεϊνί

Παρά τις εθνικιστικές, φιλοδυτικές και εκσυγχρονιστικές προσπάθειές του, ο σάχης δεν μπόρεσε να αποτινάξει από πάνω του την ταπείνωση της ανατροπής του. Η επανάσταση εναντίον του, 25 χρόνια αργότερα, είχε αιχμή του δόρατος τα φιλοδημοκρατικά στοιχεία. Συντελέστηκε όμως από πολλές ομάδες, μεταξύ των οποίων φιλελεύθεροι, κομμουνιστές και ισλαμιστές, χωρίς ενιαίο ηγέτη. Η σιιτική ιερατική ομάδα, υπό την ηγεσία του θρησκευτικού και πολιτικού αντιπάλου του σάχη, αγιατολάχ Ρουχολάχ Χομεϊνί, αποδείχθηκε ότι ήταν καλύτερα οργανωμένη και ικανή να καθοδηγήσει την επανάσταση.

Ο Χομεϊνί βρισκόταν στην εξορία από τις αρχές της δεκαετίας του 1960, ωστόσο ο ίδιος και οι οπαδοί του ασκούσαν σημαντική επιρροή στον πληθυσμό, ιδίως στις παραδοσιακές αγροτικές περιοχές.

Η εποχή Χαμενεΐ και η σύγχρονη κρίση

Όταν η κυβέρνηση του προέδρου των ΗΠΑ Τζίμι Κάρτερ διαπίστωσε ότι δεν μπορούσε πλέον να υποστηρίξει τον σάχη, εκείνος εγκατέλειψε τη χώρα και οδηγήθηκε στην εξορία τον Ιανουάριο του 1979. Αυτό επέτρεψε στον Χομεϊνί να επιστρέψει στο Ιράν και να τύχει μιας ταραχώδους υποδοχής. Ο Χομεϊνί πέθανε το 1989. Ο διάδοχός του, ο αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ, κυβέρνησε το Ιράν σε μεγάλο βαθμό με τις ίδιες μεθόδους και με πλοηγό μία βαθιά συντηρητική ατζέντα. Ο Χαμενεΐ έδωσε, ειδικότερα, έμφαση στην ισχυρότερη αμυντική ικανότητα και σε συμμαχίες με Ρωσία και Κίνα για να αντιμετωπίσει τις ΗΠΑ.

Απομακρύνθηκε από τη Δύση, μεταξύ άλλων και τις ΗΠΑ, ιδίως καλλιέργησε εχθρικές σχέσεις με το Ισραήλ. Ο Χαμενεΐ διαθέτει, την ίδια ώρα, σημαντική συνταγματική εξουσία και πνευματική εξουσία.

Οι μηχανισμοί ελέγχου και η αντιπολίτευση

Έχει ηγηθεί της οικοδόμησης πολλών μέσων επιβολής της τάξης, συμπεριλαμβανομένης της επέκτασης του Σώματος Φρουρών της Επανάστασης και της παραστρατιωτικής του πτέρυγας, των Basij, των επαναστατικών επιτροπών και των σιιτικών θρησκευτικών δικτύων. Παρά το γεγονός ότι πολλοί Ιρανοί είναι δυσαρεστημένοι με το καθεστώς, δεν υπάρχει οργανωμένη αντιπολίτευση υπό έναν εθνικά ενωτικό ηγέτη. Ο γιος του πρώην σάχη, ο διάδοχος του θρόνου Ρεζά Παχλαβί, έχει κερδίσει δημοτικότητα.

Τις τελευταίες ημέρες μίλησε, δε, μέσα από την πλατφόρμα Χ, λέγοντας στους συμπατριώτες του: "Το τέλος της Ισλαμικής Δημοκρατίας είναι το τέλος του 46ετούς πολέμου της κατά του ιρανικού έθνους. Ο μηχανισμός καταστολής του καθεστώτος καταρρέει. Το μόνο που χρειάζεται τώρα είναι μια πανεθνική εξέγερση για να μπει ένα τέλος σε αυτόν τον εφιάλτη μια για πάντα".

Οι προκλήσεις της μετάβασης

Στα ύψη ανεβαίνει η αγωνία για τη Μέση Ανατολή, εάν αναλογιστεί κάποιος το πολιτικό μέλλον του Ιράν που δεν είχε ποτέ μακρά παράδοση δημοκρατίας. Έζησε σύντομες περιόδους φιλελευθερισμού στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα, αλλά κάθε προσπάθεια να γίνει ανθεκτικό το δημοκρατικό πολίτευμα κατέληξε σε αποδιοργάνωση και επιστροφή στην αυταρχική διακυβέρνηση.

Το καθεστώς του Ιράν αντιμετωπίζει σήμερα την μεγαλύτερη πρόκληση της ύπαρξής του, με τις ισραηλινές επιθέσεις να έχουν αποκαλύψει τις αδυναμίες του αμυντικού του μηχανισμού και να έχουν πλήξει βαθιά το δίκτυο των συμμάχων του.