Τους υποψήφιους για το Βραβείο Ζαχάρωφ 2025 για την Ελευθερία της Σκέψης παρουσίασαν οι πολιτικές ομάδες του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, κατά την κοινή συνεδρίαση της Επιτροπής Εξωτερικών Υποθέσεων, της Υποεπιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και της Επιτροπής Ανάπτυξης στις 23 Σεπτεμβρίου. Πρόκειται για το κορυφαίο ευρωπαϊκό βραβείο που τιμά τη δέσμευση και το έργο για τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Σημειώνεται πως η ψηφοφορία για την επιλογή των τριών φιναλίστ θα πραγματοποιηθεί τον Οκτώβριο, με τον τελικό νικητή να ανακοινώνεται τον ίδιο μήνα. Ειδικότερα, το χρονοδιάγραμμα έχει ως εξής:

  • 16 Οκτωβρίου: Οι επιτροπές εξωτερικών υποθέσεων και ανάπτυξης ψηφίζουν για να καθορίσουν τους τρεις φιναλίστ
  • 22 Οκτωβρίου: Οι επικεφαλής των πολιτικών ομάδων και η πρόεδρος του Κοινοβουλίου Roberta Metsola αποφασίζουν για τον νικητή του βραβείου του 2025·
  • 16 Δεκεμβρίου: Η τελετή απονομής του βραβείου Ζαχάρωφ πραγματοποιείται στο Στρασβούργο.

Βραβείο Ζαχάρωφ: Οι υποψηφιότητες

Οι υποψηφιότητες που προτάθηκαν είναι:

  • Mzia Amaglobeli και το κίνημα υπέρ της δημοκρατίας στη Γεωργία (Ακτιβίστρια και κίνημα υπέρ της δημοκρατίας): Προτεινόμενοι από την ευρωβουλευτή Rasa Juknevičienė και 60 ακόμη ευρωβουλευτές, για τον αγώνα τους υπέρ των δημοκρατικών αξιών και των ελευθεριών στη Γεωργία. Η Mzia Amaglobeli, Γεωργιανή δημοσιογράφος και διευθύντρια διαδικτυακών μέσων ενημέρωσης, συνελήφθη το 2025 για συμμετοχή σε αντικυβερνητική διαμαρτυρία και φυλακίστηκε για δύο χρόνια με πολιτικά υποκινούμενες κατηγορίες. Η πρώτη γυναίκα πολιτική κρατούμενη στη Γεωργία από την ανεξαρτησία της και αγωνίστρια για την ελευθερία της έκφρασης, έχει γίνει το σύμβολο του κινήματος διαμαρτυρίας υπέρ της δημοκρατίας στη Γεωργία που αντιτίθεται στο καθεστώς του (φιλορωσικού) Γεωργιανού Ονείρου μετά τις εκλογές του Οκτωβρίου 2024.
  • Budapest Pride (Οργάνωση υπέρ των δικαιωμάτων ΛΟΑΤΚΙ+): Προτεινόμενοι από την ομάδα των Πρασίνων/Ευρωπαϊκή Ελεύθερη Συμμαχία, τους ευρωβουλευτές Marc Angel, Kim Van Sparrentak και 43 ακόμη μέλη, για την προώθηση των δικαιωμάτων της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας στην Ουγγαρία. Πραγματοποιούμενη παρά την απαγόρευση που ανακοίνωσε η κυβέρνηση, η κινητοποίηση Budapest Pride 2025 συγκέντρωσε τη μεγαλύτερη προσέλευση στην ιστορία της εκδήλωσης και έγινε η έβδομη μεγαλύτερη «πορεία Υπερηφάνειας» στην Ευρώπη. Παρά τους κινδύνους πιθανής αστυνομικής παρέμβασης, προστίμων και φυλάκισης, η πορεία έδωσε έμφαση στην ελευθερία του συνέρχεσθαι και της έκφρασης. Συνδυάζοντας τον ακτιβισμό της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας από τη βάση με την υποστήριξη από καθιερωμένες ΜΚΟ εν μέσω αυξανόμενων κυβερνητικών περιορισμών, η εκδήλωση έχει διαδραματίσει ρόλο στην υπεράσπιση των δημοκρατικών αξιών και των πολιτικών ελευθεριών στην Ουγγαρία.
  • Δημοσιογράφοι και εργαζόμενοι σε ανθρωπιστικές οργανώσεις σε εμπόλεμες ζώνες: Η ομάδα των Σοσιαλιστών και Δημοκρατών έχει προτείνει δημοσιογράφους και εργαζόμενους σε ανθρωπιστικές οργανώσεις σε ζώνες συγκρούσεων, τους οποίους εκπροσωπεί ο Παλαιστινιακός Σύνδεσμος Τύπου, η Παλαιστινιακή Εταιρεία Ερυθράς Ημισελήνου (PRCS) και η Υπηρεσία Αρωγής και Έργων των Ηνωμένων Εθνών (UNRWA). Η Γάζα χαρακτηρίζεται ως η πιο θανατηφόρα περιοχή στον κόσμο για τη δημοσιογραφία, με μεγάλο αριθμό νεκρών Παλαιστινίων δημοσιογράφων. Οι εργαζόμενοι σε ανθρωπιστικές οργανώσεις έχουν επίσης υποστεί σημαντικές απώλειες κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης, με θανατηφόρες επιθέσεις που επηρεάζουν οργανισμούς όπως η World Central Kitchen, η PRCS και η UNRWA. Αυτά τα άτομα, μέσω του έργου και των θυσιών τους, διασφαλίζουν τη διεθνή ευαισθητοποίηση σχετικά με την κρίσιμη κατάσταση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη Γάζα. Η ομάδα της Αριστεράς έχει επίσης προτείνει δημοσιογράφους στην Παλαιστίνη, με ειδική μνεία των Hamza και Wael Al-Dahdouh, Plestia Alaqad, Shireen Abu Akleh, Ain Media (προς τιμήν των Yasser Murtaja και Roshdi Sarraj), που εκπροσωπούν όλους τους δημοσιογράφους που δραστηριοποιούνται στην Παλαιστίνη.
  • Charlie Kirk (Ακτιβιστής και σχολιαστής): Προτεινόμενος από την ομάδα της Ευρώπης των Κυρίαρχων Εθνών, για τη δράση του στην προώθηση συντηρητικών αξιών και ελευθεριών στις ΗΠΑ. Ο Charlie Kirk ήταν Αμερικανός ακτιβιστής των πολιτών και δημόσιος ομιλητής, συνιδρυτής και διευθύνων σύμβουλος της Turning Point USA (TPUSA), η οποία ιδρύθηκε το 2012 για να προσελκύσει φοιτητές και νέους ψηφοφόρους. Υπό την ηγεσία του, η TPUSA έπαιξε σημαντικό ρόλο στην πολιτική συμμετοχή των νέων και στις συζητήσεις για την ελευθερία του λόγου στις πανεπιστημιουπόλεις. Στις 10 Σεπτεμβρίου 2025, ο Charlie Kirk πυροβολήθηκε και σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια μιας υπαίθριας εκδήλωσης στο Πανεπιστήμιο Utah Valley. Η δολοφονία έχει καταδικαστεί ευρέως και υπογραμμίζει ανησυχίες σχετικά με απειλές για την ελευθερία της έκφρασης.
  • Andrzej Poczobut (Δημοσιογράφος και ακτιβιστής): Προτεινόμενος από το Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα και την ομάδα των Ευρωπαίων Συντηρητικών και Μεταρρυθμιστών, για τον αγώνα του υπέρ της ελευθερίας του Τύπου και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη Λευκορωσία. Ο Andrzej Poczobut είναι δημοσιογράφος, δοκιμιογράφος και blogger από την πολωνική μειονότητα στη Λευκορωσία, γνωστός για την κριτική του στο καθεστώς του Αλεξάντερ Λουκασένκο και έχει γίνει μια συμβολική προσωπικότητα στον αγώνα για την ελευθερία και τη δημοκρατία στη χώρα. Ο Poczobut έχει συλληφθεί επανειλημμένα από τις αρχές. Συνελήφθη το 2021 και καταδικάστηκε σε οκτώ χρόνια φυλάκισης σε σωφρονιστικό ίδρυμα. Κατά καιρούς κρατήθηκε σε απομόνωση χωρίς επαρκή ιατρική περίθαλψη. Η τρέχουσα κατάστασή του είναι άγνωστη και στην οικογένειά του απαγορεύονται οποιεσδήποτε επισκέψεις. Το Κοινοβούλιο ζήτησε την άμεση και άνευ όρων απελευθέρωσή του.
  • Boualem Sansal (Συγγραφέας): Προτεινόμενος από την ομάδα Πατριώτες για την Ευρώπη, για το έργο του στην υπεράσπιση της ελευθερίας της έκφρασης και την κριτική του σε απολυταρχικά καθεστώτα. Ο Γαλλοαλγερινός συγγραφέας Boualem Sansal, πρώην ανώτερος αξιωματούχος στο Υπουργείο Βιομηχανίας της Αλγερίας, άρχισε να γράφει μυθιστορήματα μετά τη συνταξιοδότησή του. Έχει λάβει πολλά λογοτεχνικά βραβεία και είναι γνωστός για την κριτική του στον Ισλαμισμό και την αλγερινή κυβέρνηση. Τον Νοέμβριο του 2024, ο Boualem Sansal συνελήφθη στην Αλγερία για «υπονόμευση της εθνικής ενότητας» μετά από συνέντευξη σε γαλλικά μέσα ενημέρωσης. Τον Μάρτιο του 2025, καταδικάστηκε σε πέντε χρόνια φυλάκισης, παρά τα προβλήματα υγείας του και χωρίς την παρουσία του Γάλλου δικηγόρου του. Η ποινή επικυρώθηκε αργότερα κατόπιν έφεσης. Τόσο το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, όσο και η Γαλλική Εθνοσυνέλευση ζήτησαν την άμεση απελευθέρωσή του.
  • Σέρβοι φοιτητές (Φοιτητικό κίνημα): Προτεινόμενοι από την ομάδα Renew Europe, για τη δράση τους υπέρ των δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων και της ελευθερίας στη Σερβία. Σημειώνεται πως οι φοιτητές στη Σερβία ξεκίνησαν πανεθνικές διαμαρτυρίες μετά την κατάρρευση ενός στέγαστρου σιδηροδρομικού σταθμού στο Νόβι Σαντ, την 1η Νοεμβρίου 2024. Αυτή η τραγωδία, η οποία σκότωσε 16 άτομα, συνδέθηκε με φερόμενη συστημική διαφθορά και παραμέληση υποδομών. Προκάλεσε σιωπηλές πανεθνικές διαμαρτυρίες που απαιτούσαν λογοδοσία. Το κίνημα έχει ξεπεράσει τις ιδεολογικές και πολιτικές διαιρέσεις και τώρα περιλαμβάνει ακαδημαϊκό προσωπικό και φοιτητές, αγρότες, καλλιτέχνες, δημοσιογράφους, οδηγούς ταξί, μηχανικούς και άλλους. Κορυφώθηκε στις 15 Μαρτίου 2025, όταν πάνω από 350.000 άνθρωποι συγκεντρώθηκαν στο Βελιγράδι για τη μεγαλύτερη διαδήλωση στην ιστορία της Σερβίας μετά τη Γιουγκοσλαβία.
Από το 1988, το ετήσιο Βραβείο Ζαχάρωφ για την Ελευθερία της Σκέψης που απονέμει το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο αναγνωρίζει άτομα και οργανισμούς που υπερασπίζονται τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις θεμελιώδεις ελευθερίες. Το βραβείο, που πήρε το όνομά του από τον Σοβιετικό φυσικό και πολιτικό αντιφρονούντα Αντρέι Ζαχάρωφ, περιλαμβάνει χρηματικό έπαθλο 50.000 ευρώ. Οι υποψηφιότητες υποβάλλονται από πολιτικές ομάδες ή από τουλάχιστον 40 ευρωβουλευτές.

Ποιος ήταν ο Αντρέι Ζαχάρωφ

Ο Αντρέι Ζαχάρωφ γεννιέται στη Μόσχα στις 21 Μαΐου 1921. Μεγαλώνει σε οικογένεια επιστημόνων και σπουδάζει φυσική στο Πανεπιστήμιο Λομονόσοφ της σοβιετικής πρωτεύουσας, ακολουθώντας τα βήματα του πατέρα του. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, το κέντρο ερευνών στο οποίο εργάζεται ασχολείται με την ανάπτυξη πυρηνικών όπλων. Ο Ζαχάρωφ παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της πρώτης βόμβας υδρογόνου της Σοβιετικής Ένωσης, της οποίας η δοκιμή γίνεται τον Αύγουστο του 1953 (πρόκειται για ένα όπλο έως και 1000 φορές φονικότερο από την ατομική βόμβα που έριξαν οι ΗΠΑ στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι το 1945). Συνιστά πρότυπο Σοβιετικού πολίτη, τιμάται με το βραβείο Λένιν το 1950 και γίνεται το νεότερο μέλος της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ.

Ο «πατέρας της σοβιετικής βόμβας υδρογόνου», όμως, ανησυχεί όλο και περισσότερο για τον αυξανόμενο αριθμό πυρηνικών δοκιμών. Έτσι, υποστηρίζει τη συνθήκη του 1963 περί απαγόρευσης των πυρηνικών δοκιμών, παροτρύνοντας την ηγεσία της ΕΣΣΔ να συνεργαστεί με τις ΗΠΑ για την απόρριψη της αντιπυραυλικής άμυνας.

Το αίτημά του αγνοείται και το επόμενο έτος εκφράζει τους φόβους του στο απαγορευμένο δοκίμιο «Σκέψεις για την πρόοδο, την ειρηνική συνύπαρξη και την πνευματική ελευθερία», όπου γράφει ότι «η ελευθερία της σκέψης είναι η μόνη εγγύηση ότι μια επιστημονική και δημοκρατική προσέγγιση στην πολιτική, την οικονομία και τον πολιτισμό είναι δυνατή». Το δοκίμιο κυκλοφορεί στο εξωτερικό και έχει ως αποτέλεσμα ο συγγραφέας του να χάσει ορισμένα προνόμια, αλλά και το δικαίωμα να εργάζεται σε απόρρητα θέματα. Το 1970 συνεισφέρει στην ίδρυση της Επιτροπής Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Μόσχας και 5 χρόνια αργότερα βραβεύεται με το Νόμπελ Ειρήνης.

Το βραβείο παρέλαβε η σύζυγός του, Elena Bonner αφού για τον ίδιο ισχύει απαγόρευση εξόδου από τη χώρα. Στα τέλη της δεκαετία εξορίζεται μαζί με τη γυναίκα του στην κλειστή πόλη Νίζνι Νόβγκοροντ μέχρι το 1985, εξαιτίας της κριτικής που ασκεί στο σοβιετικό καθεστώς για την εισβολή στο Αφγανιστάν.

Το 1988 το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο θεσπίζει το βραβείο με το όνομά του και τον επόμενο χρόνο ο Αντρέι Ζαχάρωφ εκλέγεται μέλος του νέου Σοβιετικού Κοινοβουλίου, για να φύγει από τη ζωή το Δεκέμβριο εκείνης της χρονιάς (1989), από καρδιακή προσβολή στο σπίτι του. «Το βραβείο Ζαχάρωφ απονέμεται σε εξέχουσες προσωπικότητες που αγωνίζονται κατά της μισαλλοδοξίας, του φανατισμού και της καταπίεσης. Όπως και ο Αντρέι Ζαχάρωφ, οι βραβευθέντες δείχνουν πόσο θάρρος απαιτείται για την προάσπιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και της ελευθερίας της έκφρασης» γράφει στην ιστοσελίδα του το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο για το βραβείο.