Δεκάδες καλλιτέχνες, πανεπιστημιακοί, ερευνητές, ψυχαναλυτές και φοιτητές υπό την καθοδήγηση του καθηγητή Θεατρολογίας και πρώην Προέδρου του τμήματος Θεατρικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών κ. Ιωσήφ Βιβιλάκη εξερεύνησαν προ μηνών τις ιαματικές διαστάσεις της θεατρικής τέχνης μέσα από 23 διαδικτυακές συναντήσεις την περίοδο της καραντίνας του Covid (2020-2021) που παρακολούθησαν περίπου 60.000 θεατές.
Οι συναντήσεις αυτές, εκτός από επιστημονικά ή ιστορικά στοιχεία που κατέγραψαν για τον θεραπευτικό χαρακτήρα του θεάτρου, ξετύλιξαν και σπουδαίες μαρτυρίες ηθοποιών, ως εμπειρίες πάνω στο θεατρικό σανίδι.
Ο τόμος με τίτλο «Θέατρο- Τραύμα- Θεραπεία» που κυκλοφόρησε τον περασμένο Οκτώβριο από τις εκδόσεις Αρμός, περιλαμβάνει όλες αυτές τις συζητήσεις, στο επίκεντρο των οποίων είναι οι διαδικασίες θεραπείας του τραύματος, η κάθαρση και η λύτρωση αλλά και οι τρόποι όπου ο προσωπικός πόνος συνδέεται με το συλλογικό τραύμα και μεταστρέφεται σε κινητήρια δύναμη αλλαγής.
Η ηθοποιός Όλια Λαζαρίδου καταθέτει την δική της προσωπική εμπειρία για το θέμα. «Ξεκίνησα αρκετά ελλειμματικά την πορεία μου μέσα στο θέατρο με σκοπό να αγαπήσω και να αγαπηθώ. Πάνω στη σκηνή έχω νιώσει ότι είναι ένας προστατευμένος χώρος να δοκιμάσεις, να πας κοντά πραγματικά προστατευμένα στον άλλον, ώστε να τολμήσεις αυτό το πράγμα και μέσα στην ίδια τη ζωή».
Ωστόσο μεγάλο ενδιαφέρον έχει και η ιστορία του ηθοποιού Χρήστου Σαπουντζή, ο οποίος αναδύθηκε καλλιτεχνικά την εποχή της απεξάρτησής του στην ομάδα του 18ΑΝΩ. «Βρέθηκα στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής ως ειδικευόμενος το 1987, όταν προσκλήθηκα στο 18ΑΝΩ, να οδηγήσω μια ομάδα δραματοθεραπείας που είχε ως αποτέλεσμα την εμβληματική παράσταση «Πεθαίνω σαν χώρα» το 1989, που θεωρείται η πρώτη δραματοθεραπευτική παράσταση στη χώρα μας. Ένα από το 15 άτομα που συμμετείχαν ήταν και ο Χρήστος Σαπουντζής, που ξεχώρισε από την αρχή για το ταλέντο του. Είναι μια ζωντανή απόδειξη ότι το θέατρο μπορεί να συμβάλει στην απεξάρτηση ενός ατόμου, ενώ παράλληλα να του προσφέρει και ένα δρόμο, μια επιλογή ζωής» αναφέρει στο βιβλίο ο ψυχίατρος κ. Στέλιος Κρασανάκης.
Τέλος η ηθοποιός Ρούλα Πατεράκη μιλάει για το θέμα της τρέλας στους ρόλους. «Ο τομέας αυτός στο θέατρο έχει να κάνει με το αίμα, το σπέρμα και με τη βία. Αυτό που δείχνουμε στη σκηνή δεν είναι φυσικά ποτέ ο εαυτός μας και οπωσδήποτε είναι λειασμένο έτσι ώστε όλη την τρέλα να τη βλέπουμε πάντοτε συμπαθητικά είτε ως ερμηνευτές, είτε ως θεατές» αναφέρει.
Ο κ. Βιβιλάκης μιλώντας στα ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ δίνει απαντήσεις σε καίρια ερωτήματα αναφορικά με το θέατρο και την ψυχική υγεία και κάνει λόγο για επιστροφή μέσω του θεάτρου στην αθωότητα της παιδικής μας ηλικίας, με την Τέχνη να λειτουργεί ως ψυχοθεραπεία.
Πως σκεφτήκατε να καταπιαστείτε με το θέμα «Θέατρο – Τραύμα – Θεραπεία» όπως είναι και ο τίτλος του βιβλίου σας;
Το βιβλίο κυοφορήθηκε την περίοδο της κρίσης με τη νόσο Covid 19, όταν με τον εγκλεισμό λόγω της πανδημίας, με απασχολούσε πώς το πανεπιστήμιο, και συγκεκριμένα το Τμήμα Θεατρικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Αθηνών, θα μπορούσε να συμβάλει στη συζήτηση για τη σχέση θεάτρου και ιατρικής. Το βίωμα του εγκλεισμού προκάλεσε ένα βαθύ τραύμα στις ζωές μας, μια πληγή αόρατη που μας επηρέασε και μας άλλαξε. Ακριβώς σε μια τέτοια στιγμή που το τραύμα αυτό ήταν αναπόφευκτο και περίμεναν οι περισσότεροι άνθρωποι η γιατριά να έλθει με το πέρασμα του χρόνου αναρωτιόμουν τί μπορούμε εμείς να κάνουμε στο πανεπιστήμιο. Γιατί συχνά το τραύμα σε παραπλανά ότι δεν μπορείς να κάνεις τίποτα για αυτό, μέχρι τη στιγμή που θα αρχίσεις να δημιουργείς και να αισθανθείς ότι μπορείς να κάνεις για το τραύμα κάτι σημαντικό. Έτσι και δω, σκεπτόμουν: Πώς θα μετακινηθούμε από την απλή επιβίωση σε κάτι γόνιμο και ελπιδοφόρο, να δοθεί ασφαλής χώρος για να εκφραστούμε, να κατανοήσουμε, να συμφιλιωθούμε και να εξηγήσουμε αυτό που συνέβαινε και ενδεχομένως να ωφεληθούμε και μεις θεραπευτικά, να νιώσουμε χαρά και ελευθερία παρά τη βία της σκοτεινής πραγματικότητας του εγκλεισμού.
Ταυτόχρονα με απασχολούσε πώς μπορεί να γίνει πιο εξωστρεφές το πανεπιστήμιο, να γίνει περισσότερο δραστικό και να συμμετέχει στον διάλογο που αφορά συλλογικά αιτήματα, προκειμένου να μην απομονωθεί λόγω της έκτακτης ανάγκης που είχε επιβληθεί, με τα μαθήματα που κάναμε μέσω υπολογιστή και η αποξένωση είχε λάβει ακραίες διαστάσεις. Επαναπροσδιόριζα τί διδάσκουμε στους φοιτητές και με ποιες ευαισθησίες μπορούμε να τους βοηθήσουμε να γίνουν μέλη μιας δημοκρατικής κοινωνίας τον 21ο αιώνα. Πώς μπορούμε να αντισταθούμε στον φόβο για τον θάνατο που μας είχε προκαλέσει η πανδημία.
Ως πρόεδρος του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών πρότεινα να οργανώσουμε μια σειρά ομιλιών για ζητήματα που αναφέρονται στη θεραπευτική διάσταση του θεάτρου και πράγματι πραγματοποιήθηκε μια σειρά 23 διαδικτυακών συναντήσεων από τον Δεκέμβριο του 2020 έως τον Ιούνιο του 2021, που παρακολούθησαν πάνω από 60.000 θεατές. Μέσα στην απομόνωση αυτός ήταν ένας τρόπος διαχείρισης του ψυχικού τραύματος που δημιούργησε η πανδημία, μια ευκαιρία για να επουλώσουμε τις πληγές με τη σύνδεση φοιτητών με διδάσκοντες, φίλους και αγνώστους.
Από αυτή την εμπειρία γεννήθηκε η ανάγκη της αποτύπωσης των ομιλιών και του διαλόγου σε ένα βιβλίο, ώστε να μπορεί να αξιοποιηθεί από τους μελετητές η πολύτιμη ύλη του που συνίσταται από ιστορικές και θεωρητικές πραγματεύσεις πανεπιστημιακών, ψυχοθεραπευτών, εκπαιδευτικών αλλά και καλλιτεχνών για ζητήματα όπως ο θεατρικός ρόλος, η παιδαγωγική, η κάθαρση και η λύτρωση, η σκηνική αναπαράσταση του τραυματισμένου σώματος με αποτέλεσμα να έχουμε 57 κείμενα 49 συγγραφέων που διακρίνονται για τη διεπιστημονικότητα και τις πολυπρισματικές θεωρήσεις.
Το βιβλίο αυτό έρχεται σε μια στιγμή που το ιδιωτικό έχει γίνει πλέον δημόσιο μέσω των καναλιών του διαδικτύου, των έξυπνων κινητών, των σέλφις, ώστε τα όρια μεταξύ αλήθειας και δράματος να είναι απολύτως διφορούμενα και αμφίβολα. Σήμερα, παρά ποτέ με τα κοινωνικά δίκτυα ο καθένας μπορεί να ιδωθεί ότι παίζει διαρκώς και παντού.
Πόσο χρόνο σας πήρε να ετοιμάσετε αυτό το βιβλίο και από ποια στάδια πέρασε η επιμέλειά του;
Ακριβώς ένα χρόνο μετά την έναρξη των συναντήσεων, τον Δεκέμβριο του 2021 ξεκίνησε η προετοιμασία για την έκδοση του βιβλίου με την πρόσκληση προς τους ομιλητές να στείλουν τα κείμενά τους με σκοπό τη δημοσίευσή τους. Στη φάση αυτή βοήθησε ο Μενέλαος Καραντζάς, ενώ εγώ είχα προσωπική επικοινωνία με τους συγγραφείς προκειμένου αφού αναθεωρηθεί για την έκδοση να ενσωματωθεί, όπου χρειαζόταν η απαραίτητη βιβλιογραφία. Στη συνέχεια με τη συνεργασία του Μάνου Δαμασκηνού έγινε η επιμέλεια της έκδοσης, λύνοντας ζητήματα τεχνικά που αφορούσαν παραπομπές και τυπογραφικές διορθώσεις.
Ποιες δυσκολίες ή ιδιαιτερότητες συναντήσατε στην επιμέλεια του βιβλίου;
Η βασική δυσκολία ήταν το βιβλίο να αποκτήσει μια συγκεκριμένη και σαφή δομή για να είναι προσβάσιμο από τον αναγνώστη και να μπορεί να διαβαστεί επιλεκτικά. Μετά την ανάγνωση όλων των κειμένων με κριτήριο ένα θέμα-κλειδί δημιουργήθηκαν οι εξής επτά ενότητες: «Θέατρο και Ίαση», «Από τα αρχαία Ασκληπιεία στη χριστιανική σωτηρία», «Τελετουργία, προφορική αφήγηση και τραύμα», «Νόσοι και ιάσεις από το κείμενο στη σκηνή», «Δράμα, τραύμα και ψυχοθεραπεία», «Η σάτιρα και η ειρωνεία ως φάρμακα», «Ιαματικές όψεις του θεάτρου στην κοινότητα».
Μια δική μου Εισαγωγή δίνει το ιστορικό και το περιεχόμενο της έκδοσης, ενώ ο ψυχίατρος-ψυχαναλυτής Νίκος Τζαβάρας που συμμετείχε σε όλο το πρόγραμμα μιλάει στον πρόλογο για τη σημασία της προσπάθειας. Το αποτέλεσμα είναι ένας τόμος που διακρίνεται για τη διεπιστημονικότητα και τις πολυπρισματικές προσεγγίσεις σε θεατρικά και θεραπευτικά συμφραζόμενα, αφού καλλιτέχνες και πανεπιστημιακοί, ψυχοθεραπευτές και θεωρητικοί διασταυρώνονται μιλώντας για τις διαδικασίες θεραπείας του τραύματος, για τη δραματουργία και τη σκηνική πράξη. Το συμπέρασμα είναι ότι το θέατρο βρίσκει εναλλακτικές διαδρομές για να λειτουργήσει θεραπευτικά πέρα από την τυπική παράσταση που όλοι γνωρίζουμε.
Πώς το θέατρο θεραπεύει τον θεατή;
Ο Αριστοτέλης από τον 4ο αιώνα έχει μιλήσει στην Ποιητική για την κάθαρση ως αποτέλεσμα της θέασης της τραγωδίας, μιλάει για μια απελευθέρωση του κοινού από αρνητικά συναισθήματα στη διάρκεια της παράστασης. Αυτή η παρατήρηση για τον εξαγνισμό του θεατή έφερε την αντίληψη πως η τέχνη του θεάτρου δεν είναι απλώς κάτι ευχάριστο, αλλά και χρήσιμο για τον άνθρωπο, εμπεριέχει κάτι λυτρωτικό, και στην ουσία επιδρά πάνω μας καθοριστικά, γιατί στην ουσία μέσω της τέχνης φροντίζουμε τον εαυτό μας. Δεν είναι τυχαίο ότι η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία αξιοποίησε το θέατρο για κατηχητικούς σκοπούς με τη δραματοποίηση της Ανάστασης ή οι Ιησουΐτες συμπεριέλαβαν το δράμα και την παράσταση στο σχολικό τους πρόγραμμα.
Για να κατανοηθεί η θεραπευτική διάσταση του θεάτρου θα πρέπει να σκεφθούμε το σκηνικό γεγονός ως μέσο για την επίτευξη ενός σκοπού. Δηλαδή προσεγγίζουμε το θέατρο πέρα από την αισθητική του και περνάμε σε αυτό που ονομάζουμε σήμερα εφαρμοσμένο θέατρο που έχει ως πρόθεση την αλλαγή. Τα πάντα, από τις δραματικές τεχνικές μέχρι το παιχνίδι των ρόλων και την παράσταση είναι μέσα και υποστηρίζουν την επίτευξη κάποιου σκοπού, συχνά συλλογικού.
Η δραματοθεραπεία ουσιαστικά ανήκει σε αυτό που ονομάζουμε εφαρμοσμένο θέατρο και συχνά συνεξετάζεται με μορφές όπως το θέατρο στην εκπαίδευση, το θέατρο για την ανάπτυξη σε φτωχές χώρες και με μεγάλους αριθμούς αναλφαβήτων, το θέατρο της κοινότητας (σενάρια σε συνεργασία με κατοίκους), το θέατρο για έγκλειστους σε φυλακές, για ασθενείς σε νοσοκομεία, σε φιλοξενούμενους σε δομές ηλικιωμένων, αστέγων, προσφύγων αλλά και το θέατρο σε χώρους μνήμης, όπως μουσεία και ιστορικά κτήρια.
Παρόλο που δεν υπάρχει συμφωνία μεταξύ των ερευνητών αλλά και των πανεπιστημίων για τη χρήση του όρου εφαρμοσμένο θέατρο, ωστόσο είναι εντυπωσιακό το εύρος των πρακτικών που συνοδεύουν το νέο αυτό πεδίο μελέτης. Πρόκειται για ένα κατ᾽ εξοχήν διαδραστικό θέατρο το οποίο έχει το δικό του ξεχωριστό χώρο στη βιβλιογραφία και ένα ιδιαίτερο λαμπρό μέλλον λόγω της εκπληκτικής δυναμικής που διαθέτει για προσωπική και κοινωνική εξέλιξη.
Στη θεραπευτική συνθήκη διά μέσου των τεχνικών και των θεατρικών συμβάσεων πηγαίνουμε πέρα από τη μονοδιάστατη δράση της παράστασης ενός επώνυμου έργου ενώπιον κοινού, και περνάμε στο θέατρο ως μια διαδικασία που προσφέρεται για ερμηνεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς και ανταποκρίνεται στη βασική ανάγκη του συμβολισμού του κόσμου μέσα από καλλιτεχνικές μορφές. Ακριβώς αυτό το θέατρο, που έχει παραδοσιακά και έναν εκπαιδευτικό ρόλο, είναι προνόμιο και δικαίωμα όλων των ανθρώπων αδιακρίτως, μπορεί να αξιοποιηθεί για πλήθος παιδευτικών σκοπών και να ευεργετηθούν οι συμμετέχοντες σε ζητήματα καταγωγής, φύλου, τάξης, ηλικίας, σεξουαλικότητας.
Σε ένα τέτοιο πλαίσιο ακόμη και οι πιο σκοτεινές πλευρές μπορούν να φωτιστούν και να κατανοηθούν. Αυτό προϋποθέτει την ελευθερία και την έλλειψη λογοκρισίας, τον μη έλεγχο σε όσα συμβαίνουν. Μόνο έτσι θα μπορέσει να γίνει εφικτός ο συσχετισμός των ρόλων με το προσωπικό θέμα και με το τραύμα, άρα και με τη θεραπεία με έναν τρόπο αυθόρμητο, που συνήθως καταλήγει σε αποκαλύψεις. Μέσα από τη θετική σχέση που δημιουργείται σε θεραπευτικό περιβάλλον αναδύεται η αίσθηση της ελευθερίας, χαράς και συγκίνησης, επιτυγχάνεται μια επιστροφή στην παιδική ηλικία, στον αυθορμητισμό και το πηγαίο γέλιο, και μια αποενοχοποίηση του παιχνιδιού σε μια ατμόσφαιρα ελευθερίας και χαλάρωσης. Ταυτόχρονα καλλιεργείται η συμπόνια και η αλληλεγγύη.
Σε αυτό το σημείο ας θυμηθούμε ότι η έννοια της θεραπείας μέσω της κάθαρσης είναι βαθιά ριζωμένη στις προσεγγίσεις θεωρητικών και καλλιτεχνών του εικοστού αιώνα. Ο Φρόιντ αξιοποίησε τους δραματικούς μύθους, προκειμένου να μιλήσει για τον ανθρώπινο ψυχισμό, ο Αρτώ, ο Γκροτόφσκι, ο Μπρουκ και το Living Theatre αναφέρονται στο «καθαρτικό θέατρο» και στον εξαγνισμό μέσω της σκηνικής εμπειρίας. Πιο πρόσφατα το αυτοσχεδιαστικό Playback θέατρο που εκπροσωπείται άξια στον τόπο μας από τον Λάμπρο Γιώτη αντλεί από τις προσωπικές ιστορίες του κοινού τις οποίες παρουσιάζουν τα μέλη του θιάσου στη σκηνή μέσα από θεατρικό αυτοσχεδιασμό.
Έχει ενδιαφέρον ότι σήμερα υπάρχει η αντίληψη πως θέατρο και θεραπεία δεν μπορούν να διαχωριστούν και είναι δεμένα μεταξύ τους άλλοτε πιο σφικτά και άλλοτε πιο χαλαρά, εφόσον οι άνθρωποι μπορούν να εκφράσουν τη δημιουργικότητά τους και τον συναισθηματικό τους κόσμο μέσα από συμβολικές μορφές και να αναγνωρίσουν τον εαυτό αλλά και τον άλλο άνθρωπο όταν βιώνουν τη θεατρική πράξη, όταν μπορούν να παίξουν, και δω έχουμε την εκτίμηση του παιχνιδιού ως μια εξαιρετικά σημαντική δραστηριότητα. Κάπου εδώ είναι η αφετηρία του σκεπτικού για τις συναντήσεις και το βιβλίο «Θέατρο-Τραύμα-Θεραπεία». Από τη μια η εμπειρία της πανδημίας με όλα τα αρνητικά συναισθήματα που προκάλεσε και από την άλλη η αίσθηση ότι το θέατρο ενώνει ψυχές και σώματα, συνδέει τα αντίθετα και πως είναι θεραπευτικό, αφού μπορείς να δεις τον εαυτό σου μέσα από μια άλλη προοπτική.
Οι ηθοποιοί πάνω στη σκηνή μπαίνουν στον πειρασμό να χρησιμοποιήσουν και για τον εαυτό τους την ψυχοθεραπευτική ιδιότητα του θεάτρου;
Οι ηθοποιοί έχουν σαφώς αντίληψη για την έκθεσή τους στη σκηνή και για τις συμβάσεις που απαιτούνται για να παίξουν, τι σημαίνει κοινό, πώς και πότε το συναντούν, πώς μπορούν να επικοινωνήσουν μαζί του. Συνειδητά ή ασυνείδητα ευεργετούνται από τα ιάματα της σκηνής, εφόσον η θεατρική παράσταση είναι μια ξεχωριστή, μια εξαιρετική εμπειρία και όπως λέει η Χρυσή Καριώτογλου στο βιβλίο «σκεφτόμαστε για την κάθε παράσταση με τον ίδιο τρόπο που σκεφτόμαστε για μια ομαδική θεραπευτική συνεδρία». Ένας ηθοποιός που έχει κάνει ψυχοθεραπεία σαφώς έχει μια αυξημένη ευαισθησία όταν βρίσκεται επί σκηνής και μια άλλη επίγνωση της κατάστασης του θεραπευτικού πλαισίου. Ωστόσο δεν είναι απαραίτητη η ψυχοθεραπεία για να επουλώσει ένας ηθοποιός το τραύμα του, αφού έχει την ευκαιρία να διαχειριστεί τα τραύματά του μέσα από τους ρόλους που καλείται να παίξει και τις εμπειρίες που βιώνει από την αλληλεπίδραση με τα μέλη της ομάδας στην παράσταση.
O Δημήτρης Τάρλοου μιλάει στο βιβλίο σας για κάποιες καλλιτεχνικές συνθήκες που πρέπει να διασφαλιστούν στο θέατρο και για την καλλιτεχνική ακεραιότητα. Πως πιστεύετε πως μπορεί να γίνει αυτό;
Ο Δημήτρης Τάρλοου αναφέρει πολύ σωστά ότι χρειάζεται αμοιβαία εμπιστοσύνη μεταξύ ηθοποιών και σκηνοθέτη για να διατηρηθεί η ισορροπία που χτίζεται σε μια καθημερινή βάση στη διάρκεια της προετοιμασίας της παράστασης. Για μένα αυτό σημαίνει σεβασμός στην προσωπικότητα και των ορίων του άλλου, αλλά ταυτόχρονα άνοιγμα προς τον άλλον, ώστε να δημιουργηθούν οι απαραίτητες συνδέσεις μεταξύ των μελών της ομάδας. Σε όλη αυτή τη διαδικασία ο σκηνοθέτης ως συντονιστής έχει την ευθύνη ώστε τα μεμονωμένα άτομα να μεταμορφωθούν σε πρόσωπα που θα αναλάβουν υπεύθυνα τους ρόλους που θα ενσαρκώσουν στην παράσταση, ενώ ταυτόχρονα θα αποκτήσουν ένα άλλο βλέμμα, προκειμένου να μην αντιμετωπίζουν τον συμπαίκτη τους ανταγωνιστικά.
Πώς βλέπετε σήμερα το ελληνικό θέατρο μετά τις δυο μεγάλες κρίσεις που πέρασε, αυτήν του κινήματος me too και την άλλη της πανδημίας του Covid;
Η εμπειρία του me too με τις κακοποιητικές συμπεριφορές στην καλλιτεχνική κοινότητα άνοιξε μια μεγάλη συζήτηση που δεν έχει κλείσει. Το Εθνικό Θέατρο έλαβε μια εξαιρετική πρωτοβουλία τον Οκτώβριο του 2022 με τον καλλιτεχνικό του διευθυντή Γιάννη Μόσχο για μια συνάντηση όπου ειπώθηκαν πολλά για το σημερινό θέατρο, για την ισότητα, τη συμπερίληψη και τα δικαιώματα των εργαζομένων.
Όσα έγιναν γνωστά στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό σίγουρα προκάλεσαν φόβο και λειτούργησαν αποτρεπτικά για επίδοξους κακοποιητές, ωστόσο χρειάζεται χρόνος, όπως και μια άλλη παιδεία για να αλλάξουν νοοτροπίες, προκαταλήψεις και στερεότυπα. Από την άλλη πλευρά όσοι καλλιτέχνες μίλησαν και αφηγήθηκαν την προσωπική τους ιστορία σεξουαλικής παρενόχλησης ή βιαιοπραγίας σε πρόβες και παρασκήνια, πιστεύω ότι νιώθουν πλέον περισσότερη ασφάλεια, αφού έχουν λάβει τη δέουσα υποστήριξη. Ακόμη έχουν να γίνουν πολλά και αυτό σημαίνει ότι πρέπει να βρεθούν τρόποι διασφάλισης των δικαιωμάτων των καλλιτεχνών στο θέατρο στις συνθήκες εργασίας τους, ίσως με ειδικούς όρους που θα αναγράφονται στα συμβόλαια που συνάπτονται. Χρειάζονται ηθικοί κανόνες όχι ρητορική του ηθικισμού. Η αλλαγή θα έλθει μόνο αν υπάρξει μια άλλη κατανόηση στο θέμα των φύλων, πέρα από την πατριαρχική αντίληψη και προοπτική. Η εμπειρία έδειξε πως υπάρχει ένα έλειμμα σε αυτόν τον τομέα. Ακόμη, μην ξεχνάμε ότι το θέμα της σεξουαλικής παρενόχλησης αφορά όλα τα φύλα, όλους τους χώρους, την οικογένεια, τον οποιοδήποτε εργασιακό χώρο, άρα και το θέατρο. Τελικά, μόνο με τον διάλογο και το μοίρασμα των προσωπικών ιστοριών θα ξεφύγουμε από την κουλτούρα της βίας, της σιωπής και του τρόμου και θα επουλωθούν οι πληγές της κοινότητας.
Σε σχέση με την κρίση του covid 19 και σε συνδυασμό με τις αποκαλύψεις σεξουαλικών παρενοχλήσεων σήμερα το ελληνικό θέατρο έχει αποκτήσει πολύτιμες εμπειρίες που θα το οδηγήσουν σε νέους δρόμους.
H πανδημία ευνόησε τους πειραματισμούς με τη τεχνολογία και τα ψηφιακά μέσα, προκειμένου να μη διακοπούν οι παραστάσεις και να επινοηθούν εναλλακτικοί τρόποι παρουσίασης των έργων διαδικτυακά. Το καλοκαίρι του 2022 έκλεισε η φάση της πανδημίας και το θέατρο επέστρεψε στις παραστάσεις με φυσική παρουσία κοινού. Την ίδια χρονιά οι σπουδαστές της Δραματικής Σχολής του Εθνικού προχώρησαν σε καταλήψεις των κρατικών σκηνών μαζί με καλλιτέχνες της μουσικής και του χορού δημιουργώντας το κίνημα «Σε σας που μας ακούτε», όταν η εξομοίωση των διπλωμάτων των σχολών τους με τα απολυτήρια Λυκείου δημιούργησε μια μεγάλη αναστάτωση στην καλλιτεχνική εκπαίδευση, αφού αναδείχθηκαν προβλήματα που αναζητούν λύση εδώ και δεκαετίες. Στις μέρες μας οι παραγωγές αυξάνονται θεαματικά και καθημερινά πλέον νέες παραστάσεις ανακοινώνονται με ξεχωριστές τις προτιμήσεις στο θέατρο ντοκουμέντο, διασκευές λογοτεχνικών κειμένων αλλά και κινηματογραφικών ταινιών. Συχνά οι χαμηλοί προϋπολογισμοί και το υψηλό κόστος ενοικίασης θεατρικών αιθουσών οδηγούν σε επιλογές με λίγους συντελεστές ώστε η παραγωγή να μειώσει όσο μπορεί τα έξοδα της παράστασης. Σε όλο αυτό το τοπίο αξίζει να σημειώσουμε την αυξανόμενη παρουσία των ελληνικών έργων, τα δραματικά κείμενα που ασχολούνται με τον ρατσισμό, την αξιοποίηση μουσικών καλλιτεχνών επί σκηνής, τα έργα που αντλούν θέματα από την ιστορία της ελληνικής μουσικής αλλά και την εμφάνιση ενός νεανικού κοινού που αναζητά παραστάσεις με υψηλή ενέργεια και σωματική κίνηση. Σήμερα, το κράτος οφείλει να συνεχίσει να υποστηρίζει τις παραστατικές τέχνες και οι καλλιτέχνες οφείλουν να γίνουν περισσότερο στοχαστικοί και αναστοχαστικοί.
Πως επέρχεται κατά τη διάρκεια μιας παράστασης η κάθαρση και η λύτρωση;
Με μια αποκάλυψη που βιώνει τόσο ο ηθοποιός όσο και το κοινό. Το λέει ωραία ο Κωνσταντίνος Κωνσταντόπουλος στο κείμενό του: «ο ηθοποιός έρχεται αντιμέτωπος μ᾽ ἐναν ποιητή και τον οποίο πρέπει να απο-καλύψει στο κοινό γινόμενος ο ίδιος διάφανος. Για να προκύψει αυτή η αποκάλυψη ο ηθοποιός χρειάζεται ιδιανικά να αποκτήσει την ιδιότητα του καθρέφτη, να γίνει καθρέφτης, δηλαδή να αντανακλά τον ποιητή, το κείμενο, το φως του κειμένου». Μέσα από αυτή τη φανέρωση μπορούμε να αξιολογήσουμε τα προσωπικά μας τραυματικά βιώματα, να αναστοχαστούμε και να αρχίζουμε να βρίσκουμε απαντήσεις στα ερωτήματά μας.
Μέσα από τη θεατρική τέχνη νοιαζόμαστε για εμάς, η βαθύτερη επιθυμία μας είναι η μεταμόρφωση, να πάμε σε κάτι άλλο, πέρα από αυτό που είμαστε εδώ και τώρα. Να μετακινηθούμε ψυχικά, όπως θα τονίσει η Στεφανία Γουλιώτη στο δικό της κείμενο: ο ηθοποιός μετακινείται μέσα από τα λόγια του ρόλου του, μέσα από τη συνθήκη που καλείται να ζήσει, ενώ για το κοινό η μετακίνηση είναι το άνοιγμα της συνειδητότητας σε κάτι αναπάντεχο. Εννοείται ότι όλα αυτά συμβαίνουν σε ένα πλαίσιο ασφάλειας τόσο για τους ηθοποιούς όσο και για τους θεατές, είναι ένα παιχνίδι, όπου προσκαλείσαι να συμμετέχεις ενεργά μέσα σε φανταστικές συνθήκες, προκειμένου να βιώσεις το ταξίδι. Κατά βάθος όλοι μας αναζητούμε ένα θέατρο λύτρωσης όπου δεν θα υπάρχει το φράγμα σκηνής και πλατείας και όπου μπορούν να ενωθούν καλλιτέχνες και κοινό σε έναν ιδιαίτερο μυστικό χώρο, όπου υπερβαίνεται η θλίψη και η μοναξιά.
Ποιοι είναι οι τρόποι με τους οποίους ο προσωπικός πόνος ενός θεατή συνδέεται με το συλλογικό τραύμα, ώστε να γίνει κινητήρια δύναμη αλλαγής;
Η ενσυναίσθηση που μπορεί να προκληθεί στον θεατή μπορεί να είναι η αφετηρία για τη σύνδεσή του με το συλλογικό τραύμα. Παρά τη σημερινή θεώρηση του προσωπικού πόνου ως κάτι ιδιωτικό, γνωρίζουμε από την παράδοσή μας ότι με τη βοήθεια του θρήνου επώδυνες φάσεις της ζωής, όπως ο θάνατος, αντιμετωπιζόταν από την κοινότητα με τελετουργίες, άγγιζε δηλαδή τους πάντες και όχι μόνο την οικογένεια του νεκρού. Ακόμη και σήμερα στα ελληνικά χωριά μπορείς να ακούσεις την καμπάνα, το «συλλογικό ρολόι», όπως λέει η Νάντια Σερεμετάκη να ηχεί πένθιμα για να γνωστοποιήσει σε όλους το γεγονός της απώλειας ενός ανθρώπου.
Στο βιβλίο έχουμε ένα εκπληκτικό κείμενο του Μάριου Χατζηπροκοπίου που ψηλαφεί αυτό το ερώτημα ξεκινώντας από το σύνθημα «Silence=Death» που πρωτοακούστηκε από την οργάνωση Act-Up, όταν αγωνιζόταν τις δεκαετίες του ᾽80 και του ᾽90 να αλλάξει η πολιτική στην Αμερική στο θέμα του AIDS. Και πράγματι αυτή η οργάνωση με τη μάχη που έδωσε κατάφερε να μεταμορφώσει τον θυμό που ένιωθαν ομοφυλόφιλοι για τα θύματα του ιού σε δράση με διαδηλώσεις και με σημαντικά αποτελέσματα στην παροχή υπηρεσιών υγείας στους οροθετικούς. Αυτό λοιπόν που χρειάζεται είναι μια κουλτούρα αλληλεγγύης, έμπνευση, φαντασία, χιούμορ και μια αισιόδοξη ματιά, ότι ναι, μπορεί ο κόσμος να αλλάξει και εγώ μπορώ να βάλω ένα πετραδάκι σε αυτή την προσπάθεια. Μόνο με αντίσταση στον εφησυχασμό, με μια «αντιφώνηση» στη σιωπή και ένα ειλικρινές ενδιαφέρον για τον άλλο άνθρωπο μπορεί το τραύμα να λειτουργήσει μεταμορφωτικά.
Το Υπουργείο Πολιτισμού ανακοίνωσε προ λίγων μηνών ένα Πιλοτικό Πρόγραμμα Θεραπείας μέσω Τέχνης (Δραματοθεραπείας, Εικαστικής Ψυχοθεραπείας, Χοροθεραπείας, Κινηματογραφοθεραπείας, Μουσικοθεραπείας) μεταξύ Εποπτευόμενων Πολιτιστικών Οργανισμών της χώρας και Φορέων Ψυχικής Υγείας. Τι αποτελέσματα θα έχει στο κοινωνικό σύνολο ένα τέτοιο εγχείρημα;
Τις τελευταίες δεκαετίες υπάρχει ένα μεγάλο ενδιαφέρον στην επιστημονική έρευνα για την επίδραση των τεχνών στην υγεία και αυτό τεκμηριώνεται σε πάνω από 3000 σχετικές μελέτες. Σήμερα ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας δίνει οδηγίες και κατευθύνσεις ώστε να ενθαρρύνει πολιτικές που προωθούν την κοινωνική και υγειονομική φροντίδα μέσω των τεχνών. Σε αυτό το πλαίσιο κατανοείται η πρόσφατη προκήρυξη του Υπουργείου Πολιτισμού για προγράμματα πιλοτικών δράσεων συνεργασίας. Τα αποτελέσματα θα είναι, αναμφίβολα, ευεργετικά για τον κόσμο, αφού πλέον είναι τεκμηριωμένο ότι οι τέχνες μπορούν να επιδράσουν θετικά στην σωματική και ψυχική υγεία, τόσο στην πρόληψη όσο και υποστηρικτικά στη διαχείριση της θεραπείας σε πλήθος ασθενειών και σε όλες τις ηλικίες.
Και όταν λέμε υγεία δεν εννοούμε απλά την απουσία νόσου, αλλά κάτι περισσότερο ολιστικό που αφορά την πλήρη ψυχοσωματική κατάσταση του ανθρώπου. Με άλλα λόγια έχουμε μια νέα προσέγγιση που μας λέει ότι η υγεία έχει άμεση σχέση με τη δυναμική του πολιτισμού και την παιδεία. Σαφώς, η κυβερνητική εξαγγελία είναι ένα μεγάλο βήμα μπροστά, αφού αναγνωρίζεται από το κράτος η ιαματική διάσταση των τεχνών, πράγμα που σημαίνει μείωση της απομόνωσης, ενίσχυση της ταυτότητας και της κοινωνικότητας, βοήθεια στην αντιμετώπιση του άγχους και των τραυμάτων, επίλυση συγκρούσεων, μεγαλύτερη σύνδεση μεταξύ διαφορετικών ομάδων, ένταξη προσφύγων και συμπερίληψη.
Ακόμα και η σχέση μητέρας και παιδιού μπορεί να υποστηριχθεί μέσω της τέχνης, όπως και να αντιμετωπιστεί η πρόωρη θνησιμότητα λόγω ψυχικής κατάπτωσης. Και βέβαια, σε μια τέτοια πολιτική αν έμπαιναν οι τέχνες στα σχολεία συστηματικά και ουσιαστικά οι μεγάλοι ωφελημένοι θα είναι οι μαθητές σε πολλά επίπεδα. Αλλά και στις φυλακές η τέχνη μόνο καλό προσφέρει στους κρατούμενους. Ταυτόχρονα, με τη συνέργεια ιατρικής και τεχνών θα ενθαρρυνθούν οι πολιτιστικοί οργανισμοί να συμπεριλάβουν στον σχεδιασμό των δράσεών τους σχετικά προγράμματα, ενώ η εμπλοκή με την τέχνη θα κατευθύνει γενικότερα προς έναν πιο υγιεινό τρόπο ζωής. Αναμφίβολα, θα ωφεληθούν και οι επαγγελματίες της υγείας και θα αποκτήσουν ειδικές δεξιότητες, εφόσον συμπεριληφθεί στην εκπαίδευσή τους το μεγάλο κεφάλαιο των τεχνών.
