Λόφος Παπούρα: Το αρχαιολογικό θαύμα στο Καστέλλι της Κρήτης που εντυπωσιάζει τους επιστήμονες

Στο πιο ψηλό σημείο του λόφου Παπούρα, σε υψόμετρο 494μ. ΒΔ της κωμόπολης Καστελλίου στην Κρήτη σε τμήμα της κορυφής που είχε απαλλοτριωθεί για την τοποθέτηση ραντάρ του νέου υπό κατασκευή αεροδρομίου Ηρακλείου, οι ανασκαφικές έρευνες που είναι σε εξέλιξη από την Άνοιξη του 2024 απέδωσαν μνημειακό αρχιτεκτονικό σύνολο, σε κυκλικό σχήμα, μοναδικό για την μινωική αρχαιολογία, διαμέτρου περίπου 48μ. που καλύπτει επιφάνεια περίπου 1800τμ.

Αρχαιολογικό θαύμα στο Λόφο Παπούρα

Πρόκειται για ένα «αρχαιολογικό θαύμα» όπως λένε οι αρχαιολόγοι, που ήρθε στο φως τους τελευταίους μήνες με αφορμή τις εργασίες που έχουν ξεκινήσει για την κατασκευή του αεροδρομίου που πρόκειται να κατασκευαστεί λίγα χιλιόμετρα πιο πέρα.

Η κατασκευή είναι μοναδική κι ανοίγει νέα πεδία στην μελέτη και γνώση του Μινωικού πολιτισμού, ενώ η ύπαρξη μινωικού ανακτορικού συγκροτήματος, λατρευτικού σπηλαίου και διαμορφωμένου μονοπατιού, δείχνει ότι πρόκειται για έργο με τελετουργική και θρησκευτική χρήση.

«Σήμερα επισκέφθηκα τον χώρο και είναι ένα πράγμα που δεν περίμενα να δω. Είναι εντυπωσιακό. Πάρα πολύ διαφορετικό από ότι είχα στο νου μου. Έβλεπα τις αεροφωτογραφίες και φανταζόμουν ότι θα δω ένα κατάλοιπο πενιχρά σωζώμενο. Αλλά είδα ένα τρισδιάστατο μνημείο, στο οποίο μπήκα μέσα και οι τοίχοι είναι πιο ψηλοί από το ανάστημα μου. Είναι απολύτως ενυπωσιακό με σχεδόν 50 μέτρα διάμετρο. Είναι ένα σταυρωειδές, κυκλικό οικοδόμημα με λίθνη σκάλα που πηγαίνει στον πάνω όροφο. Είναι πλακώστρο με μεγάλη πλακόστρωτη περιμετρική οδό γύρω από το μνημείο. Έξω από το διάδρομο έχει δαιδαλώδη δωμάτια τα οποία βγάζουν στον εξωτερικό χώρο» αναφέρει  στα ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ ο Δρ. αρχαιολόγος και πρόεδρος του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων (ΣΕΑ) κ. Κώστας Πασχαλίδης.

Η ποσότητα και το είδος των ευρημάτων

Η μνημειώδης αυτή κατασκευή αποτελείται από 8 επάλληλους λιθόκτιστους δακτυλίους -μέσου πάχους 1,40μ. Με την πρόοδο της ανασκαφής αποκαλύπτεται μια σχεδόν δαιδαλώδης διάρθρωση, καθώς οι χώροι επικοινωνούν μεταξύ τους με στενά ανοίγματα. Στη ΝΔ και ΒΔ παρειά αποκαλύφθηκαν δύο πιθανές κύριες είσοδοι προς τις κεντρικές ζώνες. Η κύρια περίοδος χρήσης φαίνεται πως ήταν μεταξύ (2000-1700π.Χ.), δηλαδή πιθανώς θεμελιώθηκε λίγο πριν ή στην αρχή της παλαιονακτορικής περιόδου, ενώ η παρουσία νεοανακτορικής κεραμεικής στο στρώμα καταστροφής, δηλώνει ότι η χρήση του μνημείου συνεχίστηκε και την περίοδο των νέων ανακτόρων.

Η ποσότητα και το είδος των ευρημάτων, καθώς και η παρουσία μεγάλης ποσότητας ζωικών οστών, δεν υποδηλώνει -έως σήμερα- διαρκή οικιστική χρήση, αλλά πιθανόν περιοδική χρήση για τελετουργικά δρώμενα, που αφορούσαν κατανάλωση τροφής, οίνου ίσως και προσφορών. Πρόκειται για το πρώτο μνημείο αυτού του τύπου που έχει εντοπιστεί και ανασκάπτεται στην Κρήτη. Το μέγεθος, η αρχιτεκτονική του διάρθρωση και η επιμελημένη κατασκευή προϋποθέτει σημαντική εργασία, εξειδικευμένη εμπειρία και μια ισχυρή κεντρική διοίκηση, που οργάνωσε την κατασκευή του. Το βέβαιο είναι ότι πρόκειται για κάποιου τύπου κοινοτικό κτήριο - ορόσημο για την ευρύτερη περιοχή της Πεδιάδας.

Η κάτοψη του μνημείου και η διάρθρωση των ζωνών και χώρων όπως έχει αποκαλυφθεί έως σήμερα αλλά και η όλη κατασκευή δεν έχει ακριβή παράλληλα με άλλα κτίσματα της ίδιας περιόδου στην Κρήτη αν και ως σχήμα δεν μας είναι άγνωστο από αρχιτεκτονικά σύνολα της πρώιμης Εποχής του Χαλκού στην Εγγύς Ανατολή. Μπορεί ίσως να παραλληλιστεί με το ελλειπτικό ΜΜ κτήριο του Χαμαιζίου, καθώς και με το λεγόμενο κυκλικό πρωτοελλαδικό κυκλώπειο κτήριο της Τίρυνθας. Κατασκευαστικές ομοιότητες, ωστόσο, διαπιστώνονται και με τους λεγόμενους θολωτούς τάφους της προανακτορικής και παλαιοανακτορικής περιόδου της νότιας Κρήτης. Η μνημειακότητα της κατασκευής, καθώς και το γεγονός ότι δεν έχει ανασκαφεί έως τώρα όμοιό του, το καθιστούν τοπόσημο του νέου Αερολιμένα του Ηρακλείου.

Αντιδράσεις για τα ραντάρ του νέου αεροδρομίου Ηρακλείου

Ωστόσο τα δυο ραντάρ του αεροδρομίου που πρόκειται να τοποθετηθούν 32 μέτρα πλησίον του αρχαιολογικού ύστερα από πρόσφατη έγκριση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου του Υπουργείου Πολιτισμού έχουν προκαλέσει αναταράξεις στην κοινότητα των αρχαιολόγων.

Το Ελληνικό ΙCOMOS εκφράζει την έντονη ανησυχία του για την τύχη του μοναδικού και μεγάλης σημασίας κυκλικού μνημείου. «Η κατασκευή οικοδομών μεγάλης κλίμακας για την εγκατάσταση ραντάρ, ύψους δεκάδων μέτρων, πύργων ελέγχου κι άλλων βοηθητικών κτηρίων, με εκτενείς διαμορφώσεις-ταπεινώσεις του λόφου, θα βλάψει ανεπανόρθωτα το μνημείο και τον περιβάλλοντα χώρο, ακυρώνοντας την ολοκλήρωση της έρευνας στην περιοχή και την διαμόρφωση επισκέψιμου αρχαιολογικού πάρκου» αναφέρει σε ανακοίνωση του. 

Αντίθετος στην τοποθέτηση των ραντάρ εμφανίζεται και ο Σύλλογος Ελλήνων Αρχαιόλογων. "Το κυκλικό κτήριο της Παπούρας αποτελεί μνημειακή κατασκευή μοναδική στο είδος της, τόσο ως προς την δαιδαλώδη αρχιτεκτονική της σύνθεση όσο και ως προς την πρωιμότητά της, αντανακλώντας μια κοινωνία με υψηλό τεχνικό και πολιτιστικό επίπεδο κατά την περίοδο πριν από την κατασκευή των μινωικών ανακτόρων. Χρέος του Υπουργείου Πολιτισμού, σύμφωνα με το Σύνταγμα και τον Αρχαιολογικό Νόμο, είναι η προστασία, η μελέτη, η ανάδειξη του μνημείου και η απόδοσή του στο κοινό και την επιστημονική κοινότητα» αναφέρει χαρακτηριστικά σε ανακοίνωσή του.

Η απάντηση του Υπουργείου Πολιτισμού

Ωστόσο η Υπουργός Λίνα Μενδώνη απαντώντας σε επίκαιρες ερωτήσεις σχετικά με το θέμα στη Βουλή υπογράμμισε ότι «η τελική λύση διασφαλίζει τόσο την πλήρη προστασία και ανάδειξη του μνημείου όσο και την ασφάλεια των πτήσεων του νέου αεροδρομίου Καστελλίου». Παράλληλα, επεσήμανε πως «υποχρέωση και δέσμευση του Υπουργείου Πολιτισμού είναι να εξασφαλίζει τη λήψη όλων των αναγκαίων μέτρων, ώστε η κάλυψη των αναγκών για ποιοτική διαβίωση και πρόοδο των πολιτών να συνυπάρχει αρμονικά με το μοναδικό και αναντικατάστατο κεφάλαιο της πολιτιστικής κληρονομιάς, πολύτιμο για την εξέλιξη και την ευημερία της κοινωνίας. Αυτό κάναμε στη Θεσσαλονίκη στο σταθμό Βενιζέλου και το πετύχαμε απολύτως. Αυτό κάνουμε σε πολλά άλλα έργα, αυτό θα συμβεί και με τις αρχαιότητες στο λόφο Παπούρα και το νέο αεροδρόμιο στο Καστέλλι».

Η Λίνα Μενδώνη δήλωσε πως «διερευνήθηκαν διεξοδικά εναλλακτικές λύσεις και έγιναν νέες μελέτες. Υπήρξε προσαρμογή στα νέα δεδομένα, με γνώμονα την ολοκληρωμένη προστασία του ευρήματος. «Ολοκληρωμένη προστασία» είναι όρος που εμπεριέχει τόσο την απόλυτη προστασία, όσο και την ασφάλεια των πτήσεων στο νέο αερολιμένα».

Όσο για την απόφαση του ΚΑΣ τόνισε πως «Με τη γνωμοδότησή του, το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο εξασφαλίζει ολοκληρωμένη και απόλυτη προστασία του μνημείου. Το μνημείο βρίσκεται στο ψηλότερο σημείο του λόφου, ο οποίος έχει απαλλοτριωθεί από την Υπηρεσία Πολιτικής Αεροπορίας για την τοποθέτηση των συστημάτων επιτήρησης του νέου αερολιμένα. Ακριβώς στην ίδια θέση υπήρχαν δομές από τη γερμανική κατοχή. Η θέση η συγκεκριμένη δεν ήταν άγνωστη. Ήταν γνωστή στους αρχαιολόγους από το 1980. Η ανασκαφική έρευνα ξεκίνησε ουσιαστικά το Μάρτιο του 2024, με την αποδόμηση των γερμανικών δομών. Μετά την αποκάλυψη του μνημείου και μετά την αυτοψία που κάναμε τον Ιούνιο του 2024, ζητήθηκαν και διερευνήθηκαν πολλές εναλλακτικές λύσεις για την τοποθέτηση των ραδιοβοηθημάτων. Ακολούθησε η εξέταση του εγγύς ευρισκομένου λόφου 26, ο οποίος αποκλείστηκε κατόπιν ενδελεχούς εξέτασης, σύμφωνα με ανεξάρτητο μελετητή. Η πιθανή επιλογή αυτής της θέσης – που ήταν η πιο πιθανή – σήμαινε ότι τα αεροπλάνα δεν θα είχαν επαφή με τα ραντάρ για 24 ολόκληρα δευτερόλεπτα. Η Υπηρεσίας Πολιτικής Αεροπορίας είχε ελέγξει ενδελεχώς 200 σημεία στην ευρύτερη περιοχή, τα οποία όμως δεν πληρούσαν τις αναγκαίες προδιαγραφές ασφάλειας των πτήσεων» είπε.