Ενας ολότελα µοναχικός αγώνας
Η εξέγερση των Ελλήνων εξόργισε τις ∆υνάµεις. Ηταν πρόκληση για τις παρα καταθήκες της Ιεράς Συµµαχίας. Η Επανάσταση αναστάτωσε το εύθραυστο σύστη µα των ισορροπιών και έθιξε ζωτικά συµφέροντα στο νοτιοανατολικό άκρο της ηπεί ρου. Οι πολεµικές επιχειρήσεις υπονόµευαν τα οικονοµικά προνόµια των ∆υτικών στην Οθωµανική Αυτοκρατορία και απειλούσαν τους εµπορικούς δρόµους προς την Ανατολή. Ας δούµε, για παράδειγµα, τη στάση της οµόδοξης Ρωσίας, που 50 χρόνια πριν µας είχε παρακινήσει σε στάση εναντίον του σουλτάνου και και τώρα οι σκέψεις του Μέτερνιχ στρέφονται αποκλειστικά στο πρόσωπο του τσάρου. Εµφιλοχωρούσε η υποψία ότι την ελληνική εξέγερση είχε υποκινήσει η Ρωσία (αξιωµατικός του ρωσικού στρατού ο Υψηλάντης, και µάλιστα του ανακτορι κού περιβάλλοντος, από ρωσικό έδαφος έγινε η εισβολή, οι ίδιοι οι Ελληνες ηγέτες υπαινίσσονταν ότι έχουν στο πλευρό τους τον τσάρο). Αλλά ο τσάρος Αλέξανδρος Α’ ξεπέρασε σε µισελληνισµό τους εταίρους του αυτοκράτορες και βασιλείς. Αποδοκιµάζει το κίνηµα του Υψηλάντη και δηλώνει κατη γορηµατικά πως δεν υποστηρίζει επαναστάτες. Ο Υψηλάντης διαγράφεται από την επετηρίδα και εξορίζεται διά βίου.
Ειδοποιείται αµέσως η Πύλη ότι η Ρωσία «δεν έχει καµιά σχέση µε τέτοιου είδους ραδιουργίες» και ότι σέβεται τις Συνθήκες µε την Τουρκία. Συγχρόνως, ο Καποδίστριας, υπουργός Εξωτερικών του τσάρου, σε επιστολή προς τον Υψηλάντη χαρακτηρίζει το κίνηµα στις ηγεµονίες «παραλογισµό», «αποστασία» και υποκίνηση σε εµφύλιο πόλεµο, πράξη που αντίκειται «στη θρησκεία και την ηθική». Τι θέλει ο Υψηλάντης; Να ελευθερώσει το έθνος του µε «σκοτεινές σκευωρίες και παράνοµες πράξεις;». Ο αυτοκράτορας; Αποδοκιµάζει «πα σιφανώς». ∆ιατηρούµε «ειρηνικές σχέσεις µε το οθωµανικό κράτος» και δεν εννοού µε να παραβιάσουµε Συνθήκες, «ευνοώντας επανάσταση που αποβλέπει στην ανατρο πή µιας ∆ύναµης (της Τουρκίας), µε την οποία η Ρωσία, το είπε και το λέει, επιθυµεί να έχει δεσµούς ειρήνης και φιλίας».
Είναι ανάξιο για τον τσάρο «να υποσκάψει τα θεµέλια της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας µε την επονείδιστη και εγκληµατική δράση µιας µυστικής εταιρείας». Η ευρωπαϊκή απολυταρχία θριαµβολογεί στο Laybach. Ολοι οι ηγεµόνες είναι σύµφωνοι ότι η Ελληνική Επανάσταση πρέπει να εκµηδενιστεί. Στην τελική διακήρυξη του συνεδρίου αναφέρεται ότι οι µονάρχες θα αντιδράσουν ακριβώς όπως στη Νεάπολη και το Πεδεµόντιο - «θα την πνίξουν δηλαδή στο αίµα». Πανηγυρίζει και ο Μέτερνιχ, ο καγκελάριος της Αυστρίας, η ψυχή του ευρωπαϊκού δεσποτισµού και λυσσαλέος εχθρός των ιδεών που διακήρυξε η Γαλλική Επανάσταση. «Μόνο οι µο νάρχες», έλεγε, «έχουν δικαίωµα να καθορίζουν την τύχη των λαών - λογοδοτούν µόνο στον Θεό». Ασκεί ένα είδος πλύσης εγκεφάλου στον τσάρο, ερεθίζοντας τον απολυταρχισµό του. Η ανθελληνική πολιτική του τσάρου δεν ήταν ούτε συγκυριακή ούτε ετεροκίνητη.
Τα συμφέροντα της αυτοκρατορίας υπαγόρευαν την καταδίκη της «ανταρσίας» των Ελλήνων κατά του «νόµιµου αυθέντη» τους, του σουλτάνου. Ο ρωσικός δεσποτισµός φοβάται και υπονοµεύει τα απελευθερωτικά κινήµατα των λαών. Ευλογεί µόνο όσα υποκινούνται από τον ίδιο ως αντιπερισπασµός για την προώθηση των ρωσικών επεκτατικών σχεδίων. Και εγκαταλείπει ύστερα τους λαούς στη µάχαιρα του Οθωµανού. Η Ελληνική Επανάσταση δηµιουργούσε περιπλοκές στην ανατολική πολιτική του τσάρου. Με τις δύο πολεµικές νίκες και τις Συνθήκες του 1774 και του 1792, η Μαύρη Θάλασσα έπαυσε να αποτελεί οθωµανική λίµνη. Η Ρωσία εξασφάλισε την περιπόθητη έξοδο προς τις θερµές θάλασσες. Η ρωσική σηµαία αρµένιζε ελεύθερα στη Μεσόγειο.
Σε κάθε λιµάνι της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας υπήρχε και ένας Ρώ σος πρόξενος. Οι πιο τολµηρές φιλοδοξίες αναζωπυρώνονται. Και πρώταπρώτα για την Κωνσταντινούπολη -το Τσάργκραντ-, το «ελληνικό σχέδιο» της Αικατερίνης Β’. Ο τσάρος έχει, κατά τις Συνθήκες, το δικαίωµα προστασίας των χριστιανικών πληθυσµών και επεµβάσεων στα εσωτερικά της Πύλης. Οι Ελληνες είναι «προστα τευόµενοι», το ναυτικό τους καλύπτει τις ρωσικές µεταφορές στον Εύξεινο και τη Μεσόγειο. Αλλά όχι επανάσταση, όχι εθνική απελευθέρωση. Ανεξάρτητο ελληνικό έθνος θα σήµαινε το πρώτο βήµα για τη διάλυση της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας. Ολέθρια και τα δύο για την ανατολική πολιτική του τσάρου.
Το ελεύθερο ελληνικό κράτος θα τεθεί αργά ή γρήγορα υπό τον έλεγχο της Αγγλίας και της Γαλλίας, που ως ναυτικές δυνάµεις κυριαρχούν στη Μεσόγειο. Θα µπορούσε ακόµα να υποκατα σταθεί ολότελα η καταρρέουσα Τουρκία. Επειτα, η κατάπτωση της Τουρκίας θα έφερνε τις άλλες ∆υνάµεις στα ρωσοτουρκικά σύνορα. Οι Ρώσοι προτιµούν µια πα ρακµασµένη και, κυρίως, εξαρτηµένη Οθωµανική Αυτοκρατορία στα νότια σύνορά τους. ∆εν εξυπηρετεί, εποµένως, τα ρωσικά συµφέροντα η ελληνική ανεξαρτησία. Οι Ελληνες πρέπει να παραµείνουν ραγιάδες του σουλτάνου.
Την αυθεντική πολιτική του τσάρου απέναντι στην Ελληνική Επανάσταση εξεικο νίζει η µυστική -και γι’ αυτό έγκυρη- έκθεση του γραµµατέα της ρωσικής πρε σβείας στην Κωνσταντινούπολη το 1821, Σεργκέι Ιβάνοβιτς Τουργκένιεφ. Αποκλείεται να υποστηρίξει η Ρωσία σχέδια για ελληνική ανεξαρτησία, γράφει ο Ρώσος δι πλωµάτης, επειδή διατηρεί µε την Πύλη σχέσεις φιλίας και συνεργασίας. Αναρωτιέται όµως: Συµφέρει τη Ρωσία η απελευθέρωση των Ελλήνων; «Η Ρωσία θα είχε το δικαίωµα, σε περίπτωση ρωσοτουρκικού πολέµου, να αναγνωρίσει την ελληνική ανε ξαρτησία. Θα έπρεπε, όµως, να βοηθήσει; ∆εν υπάρχει φόβος, µε την πάροδο του χρόνου, να ζηµιώσει τα ρωσικά συµφέροντα η υποκατάσταση των Οθωµανών από τους Ελληνες»!
Ο Ρώσος διπλωµάτης διαβλέπει µελλοντικό ελληνικό κίνδυνο. ∆εν είναι περίερ γο. Η σκιά του βυζαντινού Ελληνισµού ήταν ορατή στη Ρωσία. Και γνωστός στην εξουσία ο δυναµισµός του υπόδουλου Ελληνισµού. Λογική, εποµένως, η πρόβλεψη ότι οι Ελληνες θα µπορούσαν να διαδεχθούν την ετοιµόρροπη Οθωµανική Αυτοκρατορία. Αλλωστε, και οι δυτικές ∆υνάµεις κατέχονταν από τον φόβο της ελληνικής παλιγ γενεσίας. Ενα ισχυρό ανταγωνιστικό έθνος µε τόσο πλούσια ναυτική και πολιτιστική παράδοση θα µπορούσε να ανατρέψει τις διεθνείς ισορροπίες. Ετσι εξηγείται η συν τονισµένη προσπάθεια να πνιγεί η Επανάσταση ή να τεθεί υπό έλεγχο.
Ο Τουργκένιεφ παρατηρεί εύστοχα ότι η Ρωσία, µε την τακτική που ακολούθησε µετά την εξέγερση στις ηγεµονίες, έσωσε την Οθωµανική Αυτοκρατορία από τη διάλυση. Η καταδίκη των Ελλήνων επαναστατών «προκάλεσε ικανοποίηση και εκδηλώσεις ευγνωµοσύνης από την Πύλη». Μόνο που η «νοµιµοφροσύνη» του τσάρου δεν εξευµένισε τους Τούρκους. Αρχισαν οι προκλήσεις, οι ιταµότητες, οι υβριστικές δια κοινώσεις, οι εξευτελισµοί της ρωσικής πρεσβείας, που τελικά αναγκάστηκε να εγκα ταλείψει την Κωνσταντινούπολη. Αλλά η Ρωσία θα παραµείνει σταθερή στην ανθελ ληνική ανατολική πολιτική της. Αδιατάρακτη η αλληλεγγύη τσάρου και σουλτάνου. Οι Ελληνες ήταν χρήσιµοι µόνο ως υπόδουλοι των Τούρκων και ως «προστατευόµενοι». Ως ελεύθερο και ανεξάρτητο έθνος ήταν επικίνδυνοι...
Κατά τον σύγχρονο Ρουµάνο ιστορικό Α. Oteta, οι τσάροι δεν διανοήθηκαν ποτέ µια ελεύθερη και ανεξάρτητη Ελλάδα. Προτιµούσαν Ελληνες υποταγµένους στους Τούρκους, αλλά πάντοτε ανήσυχους, πρόθυµους για εξεγέρσεις, ώστε να προκαλούν ται αναστατώσεις στην οθωµανική επικράτεια. «Εκείνο που η αυτοκρατορική κυβέρ νηση προσδοκούσε από τη Φιλική Εταιρεία ήταν να προκαλέσει στην Τουρκία κατά σταση ανησυχίας, που δεν θα µπορούσε να χαλιναγωγήσει η Πύλη µε τις δικές της δυνάµεις». Ετσι θα διευκολύνονταν νέες ρωσικές επεµβάσεις, «όχι για να ευνοηθεί η Ελληνική Επανάσταση, αλλά για να αποκατασταθεί η τάξη, όπως εκείνη που επέβαλε η Αυστρία στην Ιταλία και εκείνη που ετοιµαζόταν να επιβάλει η Γαλλία στην Ισπανία». Για την επιτυχία αυτής της πολιτικής, η Ρωσία έπρεπε να µείνει «εντελώς ξένη προς την αναταραχή που προκαλούσε η Φιλική Εταιρεία, να µην αναµειχθεί δη λαδή διόλου άµεσα ή έµµεσα, ώστε να µην κατηγορηθεί ως συνένοχος». Ο τσάρος, ύστερα από πιέσεις του Μέτερνιχ, εκδίωξε από το υπουργείο Εξωτερικών τον Καποδίστρια, επειδή τον υποπτευόταν για φιλελληνικές προκαταλήψεις - θα αναλάβει ο Nesselrode τους διπλωµατικούς χειρισµούς και οι Ελληνες θα αφεθούν στην τύχη τους». Θριαµβολογεί ο Αυστριακός καγκελάριος: «Η ρωσική κυβέρνηση κατέστρεψε µε ένα χτύπηµα το έργο του Μεγάλου Πέτρου και των διαδόχων του».
Ειδοποιείται αµέσως η Πύλη ότι η Ρωσία «δεν έχει καµιά σχέση µε τέτοιου είδους ραδιουργίες» και ότι σέβεται τις Συνθήκες µε την Τουρκία. Συγχρόνως, ο Καποδίστριας, υπουργός Εξωτερικών του τσάρου, σε επιστολή προς τον Υψηλάντη χαρακτηρίζει το κίνηµα στις ηγεµονίες «παραλογισµό», «αποστασία» και υποκίνηση σε εµφύλιο πόλεµο, πράξη που αντίκειται «στη θρησκεία και την ηθική». Τι θέλει ο Υψηλάντης; Να ελευθερώσει το έθνος του µε «σκοτεινές σκευωρίες και παράνοµες πράξεις;». Ο αυτοκράτορας; Αποδοκιµάζει «πα σιφανώς». ∆ιατηρούµε «ειρηνικές σχέσεις µε το οθωµανικό κράτος» και δεν εννοού µε να παραβιάσουµε Συνθήκες, «ευνοώντας επανάσταση που αποβλέπει στην ανατρο πή µιας ∆ύναµης (της Τουρκίας), µε την οποία η Ρωσία, το είπε και το λέει, επιθυµεί να έχει δεσµούς ειρήνης και φιλίας».
Είναι ανάξιο για τον τσάρο «να υποσκάψει τα θεµέλια της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας µε την επονείδιστη και εγκληµατική δράση µιας µυστικής εταιρείας». Η ευρωπαϊκή απολυταρχία θριαµβολογεί στο Laybach. Ολοι οι ηγεµόνες είναι σύµφωνοι ότι η Ελληνική Επανάσταση πρέπει να εκµηδενιστεί. Στην τελική διακήρυξη του συνεδρίου αναφέρεται ότι οι µονάρχες θα αντιδράσουν ακριβώς όπως στη Νεάπολη και το Πεδεµόντιο - «θα την πνίξουν δηλαδή στο αίµα». Πανηγυρίζει και ο Μέτερνιχ, ο καγκελάριος της Αυστρίας, η ψυχή του ευρωπαϊκού δεσποτισµού και λυσσαλέος εχθρός των ιδεών που διακήρυξε η Γαλλική Επανάσταση. «Μόνο οι µο νάρχες», έλεγε, «έχουν δικαίωµα να καθορίζουν την τύχη των λαών - λογοδοτούν µόνο στον Θεό». Ασκεί ένα είδος πλύσης εγκεφάλου στον τσάρο, ερεθίζοντας τον απολυταρχισµό του. Η ανθελληνική πολιτική του τσάρου δεν ήταν ούτε συγκυριακή ούτε ετεροκίνητη.
Τα συμφέροντα της αυτοκρατορίας υπαγόρευαν την καταδίκη της «ανταρσίας» των Ελλήνων κατά του «νόµιµου αυθέντη» τους, του σουλτάνου. Ο ρωσικός δεσποτισµός φοβάται και υπονοµεύει τα απελευθερωτικά κινήµατα των λαών. Ευλογεί µόνο όσα υποκινούνται από τον ίδιο ως αντιπερισπασµός για την προώθηση των ρωσικών επεκτατικών σχεδίων. Και εγκαταλείπει ύστερα τους λαούς στη µάχαιρα του Οθωµανού. Η Ελληνική Επανάσταση δηµιουργούσε περιπλοκές στην ανατολική πολιτική του τσάρου. Με τις δύο πολεµικές νίκες και τις Συνθήκες του 1774 και του 1792, η Μαύρη Θάλασσα έπαυσε να αποτελεί οθωµανική λίµνη. Η Ρωσία εξασφάλισε την περιπόθητη έξοδο προς τις θερµές θάλασσες. Η ρωσική σηµαία αρµένιζε ελεύθερα στη Μεσόγειο.
Σε κάθε λιµάνι της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας υπήρχε και ένας Ρώ σος πρόξενος. Οι πιο τολµηρές φιλοδοξίες αναζωπυρώνονται. Και πρώταπρώτα για την Κωνσταντινούπολη -το Τσάργκραντ-, το «ελληνικό σχέδιο» της Αικατερίνης Β’. Ο τσάρος έχει, κατά τις Συνθήκες, το δικαίωµα προστασίας των χριστιανικών πληθυσµών και επεµβάσεων στα εσωτερικά της Πύλης. Οι Ελληνες είναι «προστα τευόµενοι», το ναυτικό τους καλύπτει τις ρωσικές µεταφορές στον Εύξεινο και τη Μεσόγειο. Αλλά όχι επανάσταση, όχι εθνική απελευθέρωση. Ανεξάρτητο ελληνικό έθνος θα σήµαινε το πρώτο βήµα για τη διάλυση της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας. Ολέθρια και τα δύο για την ανατολική πολιτική του τσάρου.
Το ελεύθερο ελληνικό κράτος θα τεθεί αργά ή γρήγορα υπό τον έλεγχο της Αγγλίας και της Γαλλίας, που ως ναυτικές δυνάµεις κυριαρχούν στη Μεσόγειο. Θα µπορούσε ακόµα να υποκατα σταθεί ολότελα η καταρρέουσα Τουρκία. Επειτα, η κατάπτωση της Τουρκίας θα έφερνε τις άλλες ∆υνάµεις στα ρωσοτουρκικά σύνορα. Οι Ρώσοι προτιµούν µια πα ρακµασµένη και, κυρίως, εξαρτηµένη Οθωµανική Αυτοκρατορία στα νότια σύνορά τους. ∆εν εξυπηρετεί, εποµένως, τα ρωσικά συµφέροντα η ελληνική ανεξαρτησία. Οι Ελληνες πρέπει να παραµείνουν ραγιάδες του σουλτάνου.
Την αυθεντική πολιτική του τσάρου απέναντι στην Ελληνική Επανάσταση εξεικο νίζει η µυστική -και γι’ αυτό έγκυρη- έκθεση του γραµµατέα της ρωσικής πρε σβείας στην Κωνσταντινούπολη το 1821, Σεργκέι Ιβάνοβιτς Τουργκένιεφ. Αποκλείεται να υποστηρίξει η Ρωσία σχέδια για ελληνική ανεξαρτησία, γράφει ο Ρώσος δι πλωµάτης, επειδή διατηρεί µε την Πύλη σχέσεις φιλίας και συνεργασίας. Αναρωτιέται όµως: Συµφέρει τη Ρωσία η απελευθέρωση των Ελλήνων; «Η Ρωσία θα είχε το δικαίωµα, σε περίπτωση ρωσοτουρκικού πολέµου, να αναγνωρίσει την ελληνική ανε ξαρτησία. Θα έπρεπε, όµως, να βοηθήσει; ∆εν υπάρχει φόβος, µε την πάροδο του χρόνου, να ζηµιώσει τα ρωσικά συµφέροντα η υποκατάσταση των Οθωµανών από τους Ελληνες»!
Ο Ρώσος διπλωµάτης διαβλέπει µελλοντικό ελληνικό κίνδυνο. ∆εν είναι περίερ γο. Η σκιά του βυζαντινού Ελληνισµού ήταν ορατή στη Ρωσία. Και γνωστός στην εξουσία ο δυναµισµός του υπόδουλου Ελληνισµού. Λογική, εποµένως, η πρόβλεψη ότι οι Ελληνες θα µπορούσαν να διαδεχθούν την ετοιµόρροπη Οθωµανική Αυτοκρατορία. Αλλωστε, και οι δυτικές ∆υνάµεις κατέχονταν από τον φόβο της ελληνικής παλιγ γενεσίας. Ενα ισχυρό ανταγωνιστικό έθνος µε τόσο πλούσια ναυτική και πολιτιστική παράδοση θα µπορούσε να ανατρέψει τις διεθνείς ισορροπίες. Ετσι εξηγείται η συν τονισµένη προσπάθεια να πνιγεί η Επανάσταση ή να τεθεί υπό έλεγχο.
Ο Τουργκένιεφ παρατηρεί εύστοχα ότι η Ρωσία, µε την τακτική που ακολούθησε µετά την εξέγερση στις ηγεµονίες, έσωσε την Οθωµανική Αυτοκρατορία από τη διάλυση. Η καταδίκη των Ελλήνων επαναστατών «προκάλεσε ικανοποίηση και εκδηλώσεις ευγνωµοσύνης από την Πύλη». Μόνο που η «νοµιµοφροσύνη» του τσάρου δεν εξευµένισε τους Τούρκους. Αρχισαν οι προκλήσεις, οι ιταµότητες, οι υβριστικές δια κοινώσεις, οι εξευτελισµοί της ρωσικής πρεσβείας, που τελικά αναγκάστηκε να εγκα ταλείψει την Κωνσταντινούπολη. Αλλά η Ρωσία θα παραµείνει σταθερή στην ανθελ ληνική ανατολική πολιτική της. Αδιατάρακτη η αλληλεγγύη τσάρου και σουλτάνου. Οι Ελληνες ήταν χρήσιµοι µόνο ως υπόδουλοι των Τούρκων και ως «προστατευόµενοι». Ως ελεύθερο και ανεξάρτητο έθνος ήταν επικίνδυνοι...
Κατά τον σύγχρονο Ρουµάνο ιστορικό Α. Oteta, οι τσάροι δεν διανοήθηκαν ποτέ µια ελεύθερη και ανεξάρτητη Ελλάδα. Προτιµούσαν Ελληνες υποταγµένους στους Τούρκους, αλλά πάντοτε ανήσυχους, πρόθυµους για εξεγέρσεις, ώστε να προκαλούν ται αναστατώσεις στην οθωµανική επικράτεια. «Εκείνο που η αυτοκρατορική κυβέρ νηση προσδοκούσε από τη Φιλική Εταιρεία ήταν να προκαλέσει στην Τουρκία κατά σταση ανησυχίας, που δεν θα µπορούσε να χαλιναγωγήσει η Πύλη µε τις δικές της δυνάµεις». Ετσι θα διευκολύνονταν νέες ρωσικές επεµβάσεις, «όχι για να ευνοηθεί η Ελληνική Επανάσταση, αλλά για να αποκατασταθεί η τάξη, όπως εκείνη που επέβαλε η Αυστρία στην Ιταλία και εκείνη που ετοιµαζόταν να επιβάλει η Γαλλία στην Ισπανία». Για την επιτυχία αυτής της πολιτικής, η Ρωσία έπρεπε να µείνει «εντελώς ξένη προς την αναταραχή που προκαλούσε η Φιλική Εταιρεία, να µην αναµειχθεί δη λαδή διόλου άµεσα ή έµµεσα, ώστε να µην κατηγορηθεί ως συνένοχος». Ο τσάρος, ύστερα από πιέσεις του Μέτερνιχ, εκδίωξε από το υπουργείο Εξωτερικών τον Καποδίστρια, επειδή τον υποπτευόταν για φιλελληνικές προκαταλήψεις - θα αναλάβει ο Nesselrode τους διπλωµατικούς χειρισµούς και οι Ελληνες θα αφεθούν στην τύχη τους». Θριαµβολογεί ο Αυστριακός καγκελάριος: «Η ρωσική κυβέρνηση κατέστρεψε µε ένα χτύπηµα το έργο του Μεγάλου Πέτρου και των διαδόχων του».
