«O παλιός κόσμος πεθαίνει και ο νέος κόσμος πασχίζει να γεννηθεί. Ζούμε στην εποχή των τεράτων», έγραφε ο Αντόνιο Γκράμσι. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το 1947, ιδρύθηκε το Mont Pelerin Society, ένα think tank οικονομικής πολιτικής, αποτελούμενο από οικονομολόγους, πολιτικούς, φιλοσόφους και άλλους ακαδημαϊκούς, οι οποίοι διαπνέονταν από μια κλασική, φιλελεύθερη άποψη [σ.σ.: μέχρι τη Μεγάλη Υφεση (1929- 1939) o κλασικός φιλελευθερισμός ονομαζόταν οικονομικός φιλελευθερισμός]. Η Society αυτή υποστήριζε την ελευθερία της έκφρασης, την οικονομική πολιτική της ελεύθερης αγοράς και μια ανοιχτή κοινωνία. Τους κεντρικούς στόχους του κλασικού φιλελευθερισμού απέναντι στις προκλήσεις που αντιμετώπιζε η Δύση από τον κρατικό καπιταλισμό και την κομμουνιστική Ανατολή.

Την ιδέα του Mont Pelerin ακολούθησαν και άλλες ανάλογες δομές στον δυτικό κόσμο (Λέσχη Μπίλντερμπεργκ, Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ κ.ο.κ.), οι οποίες επηρέασαν τις συνθήκες, τους θεσμούς και τα γεγονότα που διαμόρφωσαν τον μεταπολεμικό κόσμο, από το Μπρέτον Γουντς μέχρι το Τείχος του Βερολίνου. Εκείνη την ιστορική στιγμή, οι Ηνωμένες Πολιτείες στέκονταν ως μία από τις δύο κορυφαίες παγκόσμιες δυνάμεις, μαζί με τη Σοβιετική Ενωση, η οποία είχε βιώσει μια παρόμοια απροσδόκητη άνοδο στην εξουσία. Ηδη το 1945 οι ΗΠΑ κατασκεύαζαν περισσότερα από τα μισά παραγόμενα αγαθά στον κόσμο.

Αυτό το νεότερο στέλεχος του καπιταλισμού οδήγησε σε αυξημένη οικονομική ανάπτυξη παγκοσμίως, μέσα από την πεποίθηση ότι οι χαμηλότεροι φόροι και η ελάχιστη ρύθμιση της ελεύθερης αγοράς θα οδηγούσαν σε καλύτερη ζωή για όλους. Μετά τη δεκαετία του 1980, σε συνδυασμό με την εμφάνιση του πολιτικού νεοφιλελευθερισμού (Θάτσερ, Ρέιγκαν κ.ά.), η οικονομία των «ανοικτών αγορών» έγινε απόλυτη προτεραιότητα για τις ΗΠΑ και πολλές ευρωπαϊκές κυβερνήσεις, παρά τις επικρίσεις ότι αυτό θα οδηγούσε σε κατάρρευση των δημόσιων υποδομών, της Εκπαίδευσης και των υπηρεσιών υγείας - όπως και έγινε. Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι ο καπιταλισμός, στα ανεπτυγμένα κράτη, από τα τέλη του 20ού αιώνα συνέβαλε σε ένα σημαντικό χάσμα μεταξύ του πλούτου των πλουσιότερων και των φτωχότερων τάξεων. Για παράδειγμα, στις ΗΠΑ, όπου είναι οι πλουσιότεροι δισεκατομμυριούχοι στον κόσμο, τα φτωχότερα άτομα δεν έχουν δει πραγματικό εισόδημα από το 1980, ενώ οι υπερπλούσιοι της ελίτ αυξάνουν το εισόδημά τους κατά 6% ετησίως.

Η παγκοσμιοποίηση, η οποία υπήρξε o ακρογωνιαίος λίθος του νεοφιλελευθερισμού, όπως διαμορφώθηκε στις ΗΠΑ και τη Βρετανία, η αφελής θεωρία ότι οι «ανοιχτές αγορές» θα ωφελήσουν όλους όχι μόνον αποδείχθηκε φενάκη, αλλά έπληξε την ίδια την υπερδύναμη που την είχε λανσάρει. Γράφοντας στους «New York Times», η δημοσιογράφος Πατρίσια Κοέν συγκρίνει τις μεγάλες ουρές για τρόφιμα στις ΗΠΑ την εποχή της Μεγάλης Υφεσης, τη δεκαετία του 1930, με τις ακόμα μεγαλύτερες ουρές αυτοκινήτων, που εκτείνονταν σε αρκετά χιλιόμετρα, πριν από τις τράπεζες τροφίμων κατά τη διάρκεια της πανδημίας του 2020.

«Σήμερα, στον 21o αιώνα, τα αμερικανικά νοικοκυριά μεταπίπτουν σε συνθήκες νεοδουλοπαροικίας», τονίζει ο Αμερικανός νομπελίστας οικονομολόγος Πολ Κρούγκμαν, «λόγω της υπερεξάρτησης από τα χρέη τους σε σχέση με τα συρρικνούμενα εισοδήματά τους. Τίποτα δεν φαίνεται να έχει αλλάξει. Το οικονομικό μοντέλο ανάπτυξης έχει κάνει μόνο τους πλούσιους πλουσιότερους και οι μεσαίες και λαϊκές τάξεις βρίσκονται με την πλάτη στον τοίχο. Σε μια χώρα η οποία είναι γνωστό ότι είναι η πλουσιότερη οικονομία του κόσμου, οι εικόνες των αυτοκινήτων που σχηματίζουν ουρά μήκους κατά μέσο όρο 3 χιλιομέτρων περίπου πριν από μια τράπεζα τροφίμων δεν είναι παρά μια σκληρή αντανάκλαση των βαθιών, μακροχρόνιων αδυναμιών του οικονομικού συστήματος».

Τελικά, το κακό έχει μια ιδιαίτερη ικανότητα να αυτοκαταστρέφεται. Οι πρόγονοί μας το ήξεραν καλά και μας προειδοποίησαν χιλιάδες χρόνια πριν. Εμείς τους γυρίσαμε την πλάτη. Οπως έλεγε και ο Καζαντζάκης, «υπάρχει στον κόσμο τούτον ένας μυστικός νόμος - αν δεν υπήρχε, ο κόσμος θα ήταν από χιλιάδες χρόνια χαμένος, σκληρός κι απαραβίαστος: το κακό πάντα στην αρχή θριαμβεύει και πάντα στο τέλος νικάται». «Ο σύγχρονος καπιταλισμός είναι “οιδιπόδειος”: ανισομερής, ασύμμετρος, δύσμορφος, αλλά και τυφλός», έλεγε ο αείμνηστος καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας στο Παρίσι Κώστας Βεργόπουλος, από το 2010. Από την κοινωνία του θεάματος, που ξεγύμνωσε ο Μάης του ΄68, έχουμε καταντήσει κοινωνία της ψηφιακής εικονικότητας. Η οικονομική κατάσταση όχι μόνο δεν βελτιώνεται, αλλά βρίσκεται στα πρόθυρα της ολικής κατάρρευσης. Οι κοινωνικές δυσλειτουργίες πολλαπλασιάζονται και ο «καπιταλισμός της επιτήρησης» διογκώνεται. Η δημοκρατία δεν είναι «συμπεριληπτική» και όλο και περισσότεροι πολίτες στον δυτικό κόσμο θεωρούν ότι δεν τους αφορούν οι εκλογές. Τα φαινόμενα εκτεταμένης απείθειας ενθαρρύνουν την κοινωνική ετεροδοξία. «Η εποχή των μεγάλων ρηγμάτων βρίσκεται μπροστά μας και όχι πίσω μας», προκρίνει σοφά ο Βεργόπουλος.

Ολα συναινούν στο ότι το παλιό μοντέλο της εκτός ελέγχου ανάπτυξης του καπιταλισμού πεθαίνει. Η Τεχνητή Νοημοσύνη και μια ολιγαρχία κάποιων εκατοντάδων δισεκατομμυριούχων δεν αφήνουν το καινούργιο να γεννηθεί. Ομως, είναι θέμα χρόνου και μόνο η δημιουργία της κρίσιμης μάζας που θα εξαϋλώσει τα τέρατα πάνω στις καρέκλες τους. Πλησιάζει η ώρα που τα ανδρείκελά τους στα mainstream μέσα ενημέρωσης δεν θα μπορούν να κρύψουν την πτωμαΐνη που αναδίδουν τα αφεντικά τους. Η υποβόσκουσα οργή της σιωπηλής πλειοψηφίας θα ξεσπάσει και η απόλυτη δικαίωση των «συνωμοσιολόγων» αυτού του κόσμου θα είναι ο επιτάφιος των τεράτων.
Στην αρχή της επιδημίας του κορονοϊού, το ίδιο το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ κοινοποίησε στο Twitter μια μελέτη που διεξήγαγε η Statista, μια γερμανική διαδικτυακή πύλη στατιστικών στοιχείων. Απαριθμούσε τις 10 κορυφαίες χώρες όπου οι άνθρωποι έχουν χάσει την πίστη τους στον καπιταλισμό και συμφωνούν ότι «ο καπιταλισμός όπως υπάρχει σήμερα κάνει περισσότερο κακό παρά καλό στον κόσμο».

Η φθίνουσα πίστη στον καπιταλισμό διαπιστώνεται σε μια εποχή που η ΜΚΟ Oxfam International, στην ετήσια παρουσίασή της που έγινε λίγες ημέρες πριν από τη συνάντηση του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ φέτος τον Φεβρουάριο στο Νταβός, παρουσίασε τη συγκλονιστική έκθεση για την εισοδηματική ανισότητα διεθνώς. Η επιδεινούμενη εισοδηματική ανισότητα, η οποία μπαίνει όλο και περισσότερο στο στόχαστρο, είναι αρκετή να τροφοδοτήσει την αυξανόμενη δυσαρέσκεια προς τον καπιταλισμό. Η πανδημία διεύρυνε περαιτέρω το κοινωνικό και το οικονομικό χάσμα. Κατά ειρωνεία της τύχης, οι ίδιες πλούσιες εταιρείες βρέθηκαν για άλλη μία φορά στην πρώτη γραμμή της αναζήτησης μαζικών πακέτων διάσωσης του COVID-19. Τέτοιες διασώσεις, κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, έχουν συμβάλει στη διαμόρφωση της λαϊκής πεποίθησης ότι το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα, στην πραγματικότητα, υποστηρίζει τον «σοσιαλισμό για τις επιχειρήσεις και τον καπιταλισμό για τους φτωχούς». Σε μια έρευνα του 2020, από την εταιρεία μάρκετινγκ και δημοσίων σχέσεων Edelman, το 57% των ανθρώπων παγκοσμίως πιστεύει ότι «ο καπιταλισμός, όπως υπάρχει σήμερα, κάνει περισσότερο κακό παρά καλό στον κόσμο». Ως αποτέλεσμα της αυξανόμενης ανισότητας, «οι άνθρωποι έχουν λιγότερη εμπιστοσύνη στους θεσμούς και βιώνουν ένα αίσθημα αδικίας», σύμφωνα με την ίδια έκθεση.

Δημοσιεύθηκε στα Παραπολιτικά