EnΠροεόρτια του χάους στην ελεύθερη Αθήνα
O εξ απορρήτων
Στο ξενοδοχείο «Μαζέστικ», όπου η έδρα του ΕΔΕΣ, μια ομάδα μαχητών στεκόντανε ακίνητοι, με τα πολυβόλα στα χέρια
Ηταν 12 Οκτωβρίου 1944, μέρα που οι Γερμανοί μάζευαν τη σημαία με τον αγκυλωτό σταυρό, ένα πανάρχαιο ελληνικό σύμβολο που αντιπροσωπεύει την αέναη κίνηση και που βεβήλωσαν και στιγμάτισαν οι φανατισμένοι Ούννοι της χιτλερικής Γερμανίας. Ημέρα απελευθέρωσης με τεράστια ερωτήματα - και παραχωρούμε την εξιστόρηση των γεγονότων στον επιφανή λόγιο, τον Γεώργιο Θεοτοκά, μέσα από το πόνημά του «Σελίδες Ημερολογίου 1944». Αυτόπτης μάρτυς, ο Θεοτοκάς μάς περιγράφει αυτά που βίωσε τις ημέρες εκείνες με εξαιρετικά διαυγή τρόπο.
Σήμερα, ανάμεσα στις 7 και 8 π.μ. άρχισαν να σημαίνουν καμπάνες σ' όλη την Αθήνα κι οι δρόμοι να σημαιοστολίζουνται με τα ελληνικά χρώματα στην αρχή, μα σχεδόν αμέσως πρόβαλαν και οι αγγλικές και αμερικανικές σημαίες και πού και πού καμιά σοβιετική. Οι άνθρωποι φιλιόντανε και έλεγαν: «Είμαστε λεύτεροι! Μα κανείς δεν ήξερε πώς έγινε το πράμα. Βγαίνοντας από το σπίτι μου, κατά τις 8.30 π.μ., είδα εμπρός στον Εθνικό Κήπο, ένα λόχο Γερμανών ποδηλατιστών σταματημένο κι έναν αξιωματικό που έδινε οδηγίες στους αντάρτες. Ηταν, ως φαίνεται, αυτοί που έκαμαν αργότερα την υποστολή της σημαίας στην Ακρόπολη ή την τελετή στο μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη. Ο κόσμος περνούσε δίπλα τους ειρηνικά. Στη Μεγάλη Βρεταννία είδα την πρώτη σοβαρή συγκέντρωση πλήθους κι άκουσα το χουνί που μιλούσε από ένα μπαλκόνι του ξενοδοχείου λέγοντας: «Εδώ ο ηρωικός ΕΛΑΣ! Ζήτω η λευτεριά! Ζήτω η Εθνική Κυβέρνηση!» κ.λπ. Και σύντομα λογύδρια και στίχους. Ο κόσμος χειροκροτούσε, μα φαινότανε δισταχτικός, μουδιασμένος, δεν είχε ακόμα πιστέψει το γεγονός. Κατά τις 10 π.μ. οι Γερμανοί έκαμαν μια μικρή στρατιωτική τελετή στο μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη. Παρατάχτηκε εκεί μια μικρή μονάδα κι ο αξιωματικός τους δήλωσε στον δήμαρχο Γεωργάτο ότι η Αθήνα κηρύχτηκε ανοχύρωτη και ότι του παραδίδει την πόλη. Καταθέσανε κι ένα στέφανο στον τάφο με τα γερμανικά χρώματα, ενώ ταυτόχρονα γινότανε στην Ακρόπολη η υποστολή της σημαίας. Οσο ήταν οι Γερμανοί στο μνημείο, ο κόσμος, κατά σύσταση της αστυνομίας και του ΕΛΑΣ, είχε τραβηχτεί μακριά. Σαν έφυγαν, πλησίασε κι έσκισε το στέφανό τους. Βρέθηκα εκεί λίγο αργότερα, ενώ πια είχαν αρχίσει να διασχίζουν την Αθήνα πλήθος διαδηλώσεις που όλες καταλήγανε στο μνημείο. Σε μια ορισμένη στιγμή, τα παιδιά του ΕΛΑΣ ζήτησαν από το πλήθος να γονατίσει και να κρατήσει ενός λεφτού σιγή. Τούτο έγινε κι ύστερα το πλήθος τραγούδησε τον Εθνικό Υμνο. Υστερα αξίωσε και πέτυχε να κατέβει από τα Παλαιά Ανάκτορα η σημαία με το στέμμα. Στο μεταξύ ο λαϊκός πανηγυρισμός είχε φουντώσει απ' το Σύνταγμα στην Ομόνοια.
2. Αναμφισβήτητα σήμερα κυριάρχησε σ’ όλη την Αθήνα το ΕΑΜ με αυστηρή πειθαρχία, χωρίς όμως να προβεί σε μια ογκώδη επίδειξη της δύναμής του. Σκορπίστηκε σε χίλιες μικροεκδηλώσεις που είχανε χαρακτήρα επαγγελματικό ή συνοικιακό.
3. Ο εορτασμός έγινε από τη νεολαία. Γενικά το πλήθος των ανθρώπων απάνω από είκοσι πέντε χρονών φάνηκε κάπως επιφυλακτικό, ανήσυχο, σα να ένιωθε πως οι κίνδυνοι δεν έλειψαν ακόμα ολότελα.
4. Η Τάξη κρατήθηκε υποδειγματικά. Δεν ξέρω να ’γινε καμιά αυτοδικία, λεηλασία ή άλλη ανωμαλία. Η μέρα αυτή, που ήμασταν σχεδόν βέβαιοι πως θα ήτανε μέρα αναρχίας, αποδείχτηκε μέρα καταπληχτικής νομιμοφροσύνης.
5. Τα συνθήματα όλων των μερίδων ήταν συμφιλιωτικά. Το πλήθος ωστόσο δεν έχασε καμιά ευκαιρία να προβεί σ’ εκδηλώσεις αντιβασιλικές.
Γραφικά στιγμιότυπα: Οι παπάδες που φωνάζανε: «Λαοκρατία!» επικεφαλής διαδηλώσεων του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Η γυναίκα απάνω σ' άλογο. Ηταν ένα κάρο φορτωμένο νέους και νέες που ξεφωνίζανε. Στο άλογο που τραβούσε το κάρο καθότανε καβάλα μια γυναίκα μελαχρινή σα γύφτισσα, που είχε στο κεφάλι και τους ώμους ένα σάλι επαναστατικό κατακόκκινο. Φορούσε κίτρινο φουστάνι κι είχε διάφορα χαϊμαλιά στο στήθος, κρατούσε μια ελληνική σημαιούλα και ξεφώνιζε τραγουδώντας: «Απ’ τα κόκκαλα βγαλμένη... ». Μια παρέα μάγκες γυρίζανε μ’ έναν χαρτονιένο Χίτλερ κρεμασμένο σ' ένα κοντάρι και φωνάζανε ρυθμικά: «Εμπατίρησε» (καινούργια λέξη argot). Πολλά τραμ και καμιόνια ανεβοκατέβαιναν τους κεντρικούς δρόμους φορτωμένα παιδιά του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, που φωνάζανε τα συνθήματα των οργανώσεών τους.
Είδα και μια παρέλαση πιτσιρίκων με ξύλινα τουφέκια, του «παιδικού μετώπου» του ΕΑΜ. Είδα επίστης να διασχίζουν το πλήθος και μερικά γερμανικά αυτοκίνητα, στα οποία κανείς δεν έδινε προσοχή. Εμαθα όμως ότι αλλού γιουχαΐστηκαν. Το μεσημέρι με κάλεσε o Ακρίτας να τον βοηθήσω στη διεύθυνση Τύπου κ.λπ. που έχει αναλάβει. Συνεργάστηκα μαζί του το απόγεμα μες σε μεγάλη νευρικότητα και φασαρία δημοσιογράφων. Εκεί έμαθα το δυσάρεστο νέο που μειώνει πολύ τη χαρά αυτής της ημέρας, την καταστροφή του λιμανιού από τους Γερμανούς. Το ηλεκτρικό ρεύμα έχει κοπεί ολότελα κι υπάρχει η υποψία ότι χαλάσανε και το εργοστάσιο της Ηλεκτρικής Εταιρείας. Για τον ερχομό των Αγγλων δεν υπάρχει καμιά θετική πληροφορία, παρά τις ποικίλες διαδόσεις που κυκλοφορούσαν όλη μέρα στους δρόμους ότι έρχουνται στις 10 π.μ., στις 12, στις 3 μ.μ., το βράδυ, τη νύχτα κ.λπ. Είναι μια κατάσταση αρκετά περίεργη. Η Αθήνα ελεύθερη, τα περίχωρα υπό κατοχή, ο Πειραιάς κατεστραμμένος, οι Αγγλοι κάπου πολύ κοντά, μα κανείς δεν ξέρει ακριβώς πού. Μόλις νύχτωσε, αν και βέβαια δεν ισχύουν πια οι γερμανικές διαταγές για τον περιορισμό της κυκλοφορίας, ο κόσμος συμμαζεύτηκε στα σπίτια του κι η πόλη πήρε πάλι το άγριο πολεμικό της ύφος. Ακούω ακατάπαυστες εκρήξεις και μερικούς πυροβολισμούς.
Δημοσιεύτηκε στα Παραπολιτικά
12 Οκτωβρίου
Σήμερα, ανάμεσα στις 7 και 8 π.μ. άρχισαν να σημαίνουν καμπάνες σ' όλη την Αθήνα κι οι δρόμοι να σημαιοστολίζουνται με τα ελληνικά χρώματα στην αρχή, μα σχεδόν αμέσως πρόβαλαν και οι αγγλικές και αμερικανικές σημαίες και πού και πού καμιά σοβιετική. Οι άνθρωποι φιλιόντανε και έλεγαν: «Είμαστε λεύτεροι! Μα κανείς δεν ήξερε πώς έγινε το πράμα. Βγαίνοντας από το σπίτι μου, κατά τις 8.30 π.μ., είδα εμπρός στον Εθνικό Κήπο, ένα λόχο Γερμανών ποδηλατιστών σταματημένο κι έναν αξιωματικό που έδινε οδηγίες στους αντάρτες. Ηταν, ως φαίνεται, αυτοί που έκαμαν αργότερα την υποστολή της σημαίας στην Ακρόπολη ή την τελετή στο μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη. Ο κόσμος περνούσε δίπλα τους ειρηνικά. Στη Μεγάλη Βρεταννία είδα την πρώτη σοβαρή συγκέντρωση πλήθους κι άκουσα το χουνί που μιλούσε από ένα μπαλκόνι του ξενοδοχείου λέγοντας: «Εδώ ο ηρωικός ΕΛΑΣ! Ζήτω η λευτεριά! Ζήτω η Εθνική Κυβέρνηση!» κ.λπ. Και σύντομα λογύδρια και στίχους. Ο κόσμος χειροκροτούσε, μα φαινότανε δισταχτικός, μουδιασμένος, δεν είχε ακόμα πιστέψει το γεγονός. Κατά τις 10 π.μ. οι Γερμανοί έκαμαν μια μικρή στρατιωτική τελετή στο μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη. Παρατάχτηκε εκεί μια μικρή μονάδα κι ο αξιωματικός τους δήλωσε στον δήμαρχο Γεωργάτο ότι η Αθήνα κηρύχτηκε ανοχύρωτη και ότι του παραδίδει την πόλη. Καταθέσανε κι ένα στέφανο στον τάφο με τα γερμανικά χρώματα, ενώ ταυτόχρονα γινότανε στην Ακρόπολη η υποστολή της σημαίας. Οσο ήταν οι Γερμανοί στο μνημείο, ο κόσμος, κατά σύσταση της αστυνομίας και του ΕΛΑΣ, είχε τραβηχτεί μακριά. Σαν έφυγαν, πλησίασε κι έσκισε το στέφανό τους. Βρέθηκα εκεί λίγο αργότερα, ενώ πια είχαν αρχίσει να διασχίζουν την Αθήνα πλήθος διαδηλώσεις που όλες καταλήγανε στο μνημείο. Σε μια ορισμένη στιγμή, τα παιδιά του ΕΛΑΣ ζήτησαν από το πλήθος να γονατίσει και να κρατήσει ενός λεφτού σιγή. Τούτο έγινε κι ύστερα το πλήθος τραγούδησε τον Εθνικό Υμνο. Υστερα αξίωσε και πέτυχε να κατέβει από τα Παλαιά Ανάκτορα η σημαία με το στέμμα. Στο μεταξύ ο λαϊκός πανηγυρισμός είχε φουντώσει απ' το Σύνταγμα στην Ομόνοια.
Γενικές εντυπώσεις
1. Από την πρώτη στιγμή επικράτησε πνεύμα γενικής συναδέλφωσης. Το πλήθος δεν είχε όρεξη να θυμηθεί τα εμφύλια πάθη που το χώριζαν θανάσιμα ως χτες και που μπορεί αύριο να το ξαναχωρίσουν. Το γύρισε στο κέφι, στο ρωμαίικο γλέντι.2. Αναμφισβήτητα σήμερα κυριάρχησε σ’ όλη την Αθήνα το ΕΑΜ με αυστηρή πειθαρχία, χωρίς όμως να προβεί σε μια ογκώδη επίδειξη της δύναμής του. Σκορπίστηκε σε χίλιες μικροεκδηλώσεις που είχανε χαρακτήρα επαγγελματικό ή συνοικιακό.
3. Ο εορτασμός έγινε από τη νεολαία. Γενικά το πλήθος των ανθρώπων απάνω από είκοσι πέντε χρονών φάνηκε κάπως επιφυλακτικό, ανήσυχο, σα να ένιωθε πως οι κίνδυνοι δεν έλειψαν ακόμα ολότελα.
4. Η Τάξη κρατήθηκε υποδειγματικά. Δεν ξέρω να ’γινε καμιά αυτοδικία, λεηλασία ή άλλη ανωμαλία. Η μέρα αυτή, που ήμασταν σχεδόν βέβαιοι πως θα ήτανε μέρα αναρχίας, αποδείχτηκε μέρα καταπληχτικής νομιμοφροσύνης.
5. Τα συνθήματα όλων των μερίδων ήταν συμφιλιωτικά. Το πλήθος ωστόσο δεν έχασε καμιά ευκαιρία να προβεί σ’ εκδηλώσεις αντιβασιλικές.
Γραφικά στιγμιότυπα: Οι παπάδες που φωνάζανε: «Λαοκρατία!» επικεφαλής διαδηλώσεων του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Η γυναίκα απάνω σ' άλογο. Ηταν ένα κάρο φορτωμένο νέους και νέες που ξεφωνίζανε. Στο άλογο που τραβούσε το κάρο καθότανε καβάλα μια γυναίκα μελαχρινή σα γύφτισσα, που είχε στο κεφάλι και τους ώμους ένα σάλι επαναστατικό κατακόκκινο. Φορούσε κίτρινο φουστάνι κι είχε διάφορα χαϊμαλιά στο στήθος, κρατούσε μια ελληνική σημαιούλα και ξεφώνιζε τραγουδώντας: «Απ’ τα κόκκαλα βγαλμένη... ». Μια παρέα μάγκες γυρίζανε μ’ έναν χαρτονιένο Χίτλερ κρεμασμένο σ' ένα κοντάρι και φωνάζανε ρυθμικά: «Εμπατίρησε» (καινούργια λέξη argot). Πολλά τραμ και καμιόνια ανεβοκατέβαιναν τους κεντρικούς δρόμους φορτωμένα παιδιά του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, που φωνάζανε τα συνθήματα των οργανώσεών τους.
Είδα και μια παρέλαση πιτσιρίκων με ξύλινα τουφέκια, του «παιδικού μετώπου» του ΕΑΜ. Είδα επίστης να διασχίζουν το πλήθος και μερικά γερμανικά αυτοκίνητα, στα οποία κανείς δεν έδινε προσοχή. Εμαθα όμως ότι αλλού γιουχαΐστηκαν. Το μεσημέρι με κάλεσε o Ακρίτας να τον βοηθήσω στη διεύθυνση Τύπου κ.λπ. που έχει αναλάβει. Συνεργάστηκα μαζί του το απόγεμα μες σε μεγάλη νευρικότητα και φασαρία δημοσιογράφων. Εκεί έμαθα το δυσάρεστο νέο που μειώνει πολύ τη χαρά αυτής της ημέρας, την καταστροφή του λιμανιού από τους Γερμανούς. Το ηλεκτρικό ρεύμα έχει κοπεί ολότελα κι υπάρχει η υποψία ότι χαλάσανε και το εργοστάσιο της Ηλεκτρικής Εταιρείας. Για τον ερχομό των Αγγλων δεν υπάρχει καμιά θετική πληροφορία, παρά τις ποικίλες διαδόσεις που κυκλοφορούσαν όλη μέρα στους δρόμους ότι έρχουνται στις 10 π.μ., στις 12, στις 3 μ.μ., το βράδυ, τη νύχτα κ.λπ. Είναι μια κατάσταση αρκετά περίεργη. Η Αθήνα ελεύθερη, τα περίχωρα υπό κατοχή, ο Πειραιάς κατεστραμμένος, οι Αγγλοι κάπου πολύ κοντά, μα κανείς δεν ξέρει ακριβώς πού. Μόλις νύχτωσε, αν και βέβαια δεν ισχύουν πια οι γερμανικές διαταγές για τον περιορισμό της κυκλοφορίας, ο κόσμος συμμαζεύτηκε στα σπίτια του κι η πόλη πήρε πάλι το άγριο πολεμικό της ύφος. Ακούω ακατάπαυστες εκρήξεις και μερικούς πυροβολισμούς.
13 Οκτωβρίου
Οι δρόμοι ερημώθηκαν χτες τη νύχτα, όπως καταλαβαίνω, μονάχα εδώ στο κέντρο. Στις συνοικίες δε σταμάτησε η κυκλοφορία ούτε το γλέντι. Κι οι καμπανοκρουσίες δε σταμάτησαν. Το πρωινό έγιναν, στους κεντρικούς δρόμους, ακατάπαυστες διαδηλώσεις, πολύ αλλιώτικες από τις χτεσινές, που είχανε χαρακτήρα αυθόρμητο και νεανικό. Σήμερα ήτανε διαδηλώσεις οργανωμένες, που αποτελούσαν ουσιαστικά μιαν ατέλειωτη διαδήλωση του ΕΑΜ, με το πλήθος μοιρασμένο κατά συνοικίες και επαγγέλματα και με ολοφάνερη επικράτηση του ΚΚ, πράμα που δε συνέβαινε χτες. Το πλήθος είχε πολλές κόκκινες σημαίες ανακατωμένες με τις ελληνικές και τις συμμαχικές και μεγάλες κομματικές πινακίδες. Γυναίκες και παιδάκια συμμετείχαν σε μεγάλο αριθμό, πάντα με οργάνωση. Η ρυθμική κραυγή που επικρατούσε ήτανε: «Κάπα-Κάπα-Εψιλον!». (Ακουσα κάτι γυναίκες που ήθελαν να πρωτοτυπήσουν και φωνάζανε: «ΔύοΚάπα-Εψιλον»). Υπήρχαν και παπάδες μέσα στις εαμικές διαδηλώσεις. Συνολικά ήτανε μια επιβλητική επίδειξη των δυνάμεων του κομμουνισμού στην Αθήνα, που την παρακολουθούσε ο άλλος κόσμος με κάποιαν αμηχανία. Δόθηκε στην υπόθεση τόνος προεκλογικός. Τούτο μου φαίνεται πως ήτανε πολύ πρόωρο και, από την άποψη του κομμουνισμού, λάθος τακτικής. Ωστόσο η ατμόσφαιρα της χαράς, της τάξης και της εμπιστοσύνης διατηρήθηκε. Μονάχα το απόγεμα, περιδιαβάζοντας με τον Αντρέα Εμπειρίκο, είδα κοντά στα Χαυτεία κάτι που δε μου άρεσε. Στο ξενοδοχείο «Μαζέστικ», όπου η έδρα του ΕΔΕΣ, ένας όμιλος Εδεσίτες στεκόντανε στην πόρτα και στα παράθυρα του ισογείου ακίνητοι, με σφιγμένα τα δόντια και με τα πολυβόλα στραμμένα προς τα έξω. Στο αντικρινό πεζοδρόμιο και στο κατάστρωμα του δρόμου, το εαμικό πλήθος τούς προκαλούσε συνεχώς, όχι με βρισιές ή κοροϊδίες, αλλά απλώς και μόνο με τις κραυγές: «ΕΑΜ! ΕΛΑΣ! Κάπα-Κάπα-Εψιλον!». Αυτοί σφίγγανε τα πολυβόλα χωρίς να μιλούν. Ο Α. Εμπειρίκος μού εξήγησε πως αυτή η σκηνή διαρκούσε ακατάπαυστα από τις 8 το πρωί. Είχα την εντύπωση πως έφτανε ένα σπίρτο για να πάρει η Αθήνα φωτιά σαν ένα δοχείο μπενζίνα. Προηγουμένως είχα δει στο Σύνταγμα, εμπρός στη Μεγάλη Βρεταννία, το πλήθος έξαλλο που είχε τσακώσει έναν Αγγλο αξιωματικό. Αυτός είχε κλειστεί, σαν το σάλιαγκο, σ’ ένα μικρό αυτοκίνητο και δεν τολμούσε να ξεμυτίσει. Τέλος βγήκε, τον σήκωσαν στα χέρια για να τον δει το πλήθος και να ησυχάσει, μα δεν ησύχασε. Με τη βοήθεια μερικών πολιτών που τον συνόδευαν κατόρθωσε, με πολύν κόπο, να χωθεί στο ξενοδοχείο, αφού πολλές φορές κόντεψε να πνιγεί από τον κόσμο, που δε χόρταινε βλέποντας το δίκοχό του, μα ήθελε και να χαϊδέψει το κεφάλι του, να το αγγίσει με τα χέρια.Δημοσιεύτηκε στα Παραπολιτικά
