Μας συστήθηκε πριν από τους Ολυµπιακούς Αγώνες του 2004. Στ’ αυτιά µας έφτασε πρώτη φορά το όνοµα Σαντιάγο Καλατράβα Βαλς το 2001, όταν ανατέθηκε στο γραφείο του ιδιοφυούς αρχιτέκτονα η κατασκευή του στεγάστρου του ΟΑΚΑ, που αποτέλεσε σύµβολο των Ολυµπιακών Αγώνων της Αθήνας και ένας λόγος συζήτησης για τη διαφορετική αισθητική του και το κόστος. Το περίφηµο Στέγαστρο Καλατράβα επανήλθε στις µέρες µας στο προσκήνιο εξαιτίας τής, από τότε, εγκατάλειψης των εγκαταστάσεων.

O Ισπανός φέρει το ίδιο επίθετο µε την οµώνυµη πόλη της Καστίλης και το µεσαιωνικό, ιπποτικό τάγµα της Ισπανίας, Orden de Calatrava, το οποίο υφίσταται ακόµη και σήµερα. Γεννηµένος στις 28 Ιουλίου 1951, έλκει την καταγωγή του από τον Ραφαέλ Βαλς, έναν εξέχοντα ραβίνο των chuetas, ο οποίος το 1691 κάηκε στην πυρά στην Πάλµα ντε Μαγιόρκα της Ισπανίας. Σύµφωνα µε τη µητέρα του, η οικογένειά τους κατάγεται από τον συγκεκριµένο ραβίνο. Ο Σαντιάγο Καλατράβα µεγάλωσε γνωρίζοντας ότι είναι ένας chuetas, µια λέξη της οποίας η ισπανική ρίζα παραπέµπει στο γουρούνι και αφορά τους Εβραίους που προσπαθούσαν να «απoδείξουν» ότι δεν ήταν Εβραίοι τρώγοντας χοιρινό κρέας δηµόσια. Ενώ πολλοί Ισπανοεβραίοι έγιναν καθολικοί κατά τη διάρκεια της Ιεράς Εξετάσεως, ο Σαντιάγο Καλατράβα έχει πει ότι η οικογένειά του «στην πραγµατικότητα ποτέ δεν προσηλυτίστηκε».

Φράνκο και Μάης του '68

Από την άλλη πλευρά της οικογένειας, ο πατέρας, ο παππούς και οι θείοι του Σαντιάγο Καλατράβα, που ασχολούνταν µε τις εξαγωγές αγροτικών προϊόντων, φυλακίστηκαν από τον δικτάτορα Φρανθίσκο Φράνκο τη δεκαετία του 1930. «Ο εµφύλιος πόλεµος τους σηµάδεψε µε τραγικό τρόπο», έχει πει ο Σαντιάγο Καλατράβα, ο οποίος σε ηλικία οκτώ ετών είχε γραφτεί στο Arts and Crafts School της Βαλένθια, όπου πήρε τα πρώτα µαθήµατα σχεδίου και ζωγραφικής. Ονειρευόταν να γίνει γλύπτης. Στην εφηβεία του ταξίδεψε στο Παρίσι, στο πλαίσιο προγράµµατος ανταλλαγής µαθητών, ενώ επισκέφθηκε επίσης την Ελβετία πριν επιστρέψει στη Βαλένθια, για να τελειώσει το Γυµνάσιο. Το 1968 επέλεξε το Παρίσι για να συνεχίσει τις σπουδές του και ενώ ήταν σε εξέλιξη οι φοιτητικές και εργατικές διαδηλώσεις του περιβόητου Γαλλικού Μάη. Γράφτηκε στην Ecole des Beaux Arts (Σχολή Καλών Τεχνών) της πόλης για να γίνει γλύπτης, αλλά στάθηκε αδύνατο να συνεχίσει τις σπουδές του λόγω της συνεχιζόµενης αναταραχής. Γύρισε στη Βαλένθια και γράφτηκε στην «Escuela Tecnica Superior de Arquitectura de Valencia», το τοπικό ινστιτούτο αρχιτεκτονικής, κάτι που αποφάσισε όταν είδε ένα κτίριο του Γερµανού µοντερνιστή αρχιτέκτονα Λούντβιχ Μις φαν ντερ Ρόε. Εκανε το µεταπτυχιακό του στην Πολεοδοµία, ενώ µετά την αποφοίτησή του, το 1974, ήταν ακόµα αποφασισµένος να εγκαταλείψει την Ισπανία, η οποία παρέµενε υπό δικτατορική διακυβέρνηση. Μετακόµισε στη Ζυρίχη, όπου πήρε πτυχίο πολιτικού µηχανικού από το Ελβετικό Οµοσπονδιακό Ινστιτούτο Τεχνολογίας. Ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για τις τσιµεντένιες γέφυρες του Ελβετού µηχανικού Ρόµπερτ Μάιγιαρτ. Θα είχε µάλιστα πάει στο Πρίνστον -για να σπουδάσει µε τον θιασώτη του Μάιγιαρτ, Ντέιβιντ Μπίλινγκτον- αν δεν είχε γνωρίσει τη Ροµπερτίνα, τότε φοιτήτρια Nοµικής στη Ζυρίχη, σήµερα δικηγόρο, σύζυγό του και µητέρα των τεσσάρων παιδιών τους.

Το δώρο του κτηνιάτρου

Ο Μάης του ’68 δεν τον άφησε να γίνει γλύπτης, η Ροµπερτίνα τον κράτησε στη Ζυρίχη κι ένα τυχαίο γεγονός διαµόρφωσε το αρχιτεκτονικό του στυλ. Ο νεαρός Σαντιάγο Καλατράβα ζούσε σε έναν µικρό ξενώνα στη Ζυρίχη µαζί µε έναν φοιτητή Κτηνιατρικής, τον οποίο βοήθησε µε σχέδιά του για τη διατριβή του. Σε αντάλλαγµα, ο µετέπειτα κτηνίατρος του δώρισε ένα οµοίωµα σκελετού σκύλου. Ο Σαντιάγο Καλατράβα απέκτησε το διδακτορικό του δίπλωµα στις Τεχνικές Επιστήµες του Τµήµατος Αρχιτεκτονικής. Το 1981 άνοιξε στη Ζυρίχη το πρώτο του γραφείο και κρέµασε τον σκελετό που του είχε δωρίσει ο συγκάτοικός του. Πολλά χρόνια αργότερα, ο γιος του, Ραφαέλ, ονόµασε τον συγκεκριµένο σκύλο, τον σκελετό του για την ακρίβεια, Φίφι.

Το δώρο που έλαβε ο Σαντιάγο Καλατράβα αποδείχθηκε καθοριστικό για το λαµπρό µέλλον του. Προτού καν ανοίξει το πρώτο γραφείο του, συγκεκριµένα το 1980, κέρδισε τον διαγωνισµό για τον σχεδιασµό ενός σιδηροδροµικού σταθµού στη Ζυρίχη. Σε εκείνο το κτίριο εισήγαγε τις σκελετοειδείς µορφές, που έγιναν το σήµα κατατεθέν του. Μελετώντας τους σκελετούς όντων, σπονδυλικές στήλες, τα πουλιά κατά την πτήση, ακόµη και την κίνηση των βλεφάρων, βρήκε τον τρόπο τα δηµιουργήµατά του να έχουν αρµονία και να δίνουν την αίσθηση της κίνησης. Θεωρήθηκαν ιδανικά για αεροδρόµια, σιδηροδροµικούς σταθµούς και γέφυρες. Ο Αµερικανός κριτικός αρχιτεκτονικής Χέρµπερτ Μίτσελ Μουσάµπ έχει χαρακτηρίσει τον Σαντιάγο Καλατράβα «κορυφαίο ποιητή της αρχιτεκτονικής των µεταφορών στον κόσµο». Χρόνο µε τον χρόνο ο Καλατράβα γιγαντώθηκε: η γέφυρα Alamillo στη Σεβίλη, το Montjuic Communications Tower στον ολυµπιακό χώρο του 1992 στη Βαρκελώνη, η Πόλη των Τεχνών και των Επιστηµών στη Βαλένθια, ο σταθµός Gare do Oriente στη Λισαβόνα, το Μουσείο Τέχνης στο Μιλγουόκι, το Μέγαρο Μουσικής της Τενερίφης στη Σάντα Κρουζ και πολλά άλλα έργα σε όλο τον κόσµο.

Η εκτόξευση του Σαντιάγο Καλατράβα

Φτάσαµε στο 2001, οπότε ανατέθηκε στον Ισπανό αρχιτέκτονα το έργο που τον εκτόξευσε. «Ο,τι και να γίνει στους Ολυµπιακούς Αγώνες της Αθήνας αυτό το καλοκαίρι, µε τον έναν ή τον άλλον τρόπο οι Αγώνες θα κάνουν τον Σαντιάγο Καλατράβα τον πιο διάσηµο αρχιτέκτονα στον κόσµο, παραµερίζοντας τους Φρανκ Γκέρι και Ντάνιελ Λίµπεσκιντ. Εάν οι Ελληνες ολοκληρώσουν εγκαίρως το εξαιρετικό του σχέδιο για το κεντρικό στάδιο, ο µπλε, γυάλινος θόλος του θα είναι το πιο εντυπωσιακό σκηνικό των Αγώνων εδώ και τρεις δεκαετίες», έγραφε τον Φεβρουάριο του 2004 ο «Guardian». Βέβαια, ο θόλος δεν έγινε ποτέ µπλε, όπως είχε προαναγγείλει ο Ισπανός αρχιτέκτονας, αλλά αυτό ξεχάστηκε γρήγορα µπροστά στις πιέσεις της ∆ΟΕ προς την κυβέρνηση Σηµίτη, προκειµένου να είναι όλα έτοιµα για την έναρξη των Αγώνων. Οντως, τα έργα του Ισπανού στην Αθήνα και κυρίως το Στέγαστρο Καλατράβα στο ΟΑΚΑ εκτόξευσαν την καριέρα του. Εγινε ένας σταρ της αρχιτεκτονικής και συνέχισε να είναι ο αγαπηµένος της ∆ιεθνούς Ολυµπιακής Επιτροπής. Τρία χρόνια µετά τους Ολυµπιακούς Αγώνες της Αθήνας, τον ∆εκέµβριο του 2007, στην παρουσίαση του βιβλίου του αρχιτέκτονα, ερευνητή και συγγραφέα Αλέξανδρου Τζώνη, µε τίτλο: «Καλατράβα: Οι Ολυµπιακοί Αγώνες της Αθήνας», παραβρέθηκε ο τότε πρόεδρος της ∆ΟΕ, Ζακ Ρογκ, ο οποίος αναφέρθηκε στη στιγµή της έντονης συγκίνησης που βίωσε στις 11 Μαΐου 2004 όταν συναρµολογήθηκαν τα δύο τµήµατα της στέγης του σταδίου της Αθήνας. Εκεί ήταν και ο επίτιµος πρόεδρος της ∆ΟΕ, Χουάν Αντόνιο Σάµαρανκ. Τι ειρωνεία... Αποθέωσε τον Καλατράβα άνθρωπος που διετέλεσε υπουργός Αθλητισµού του δικτάτορα της Ισπανίας, Φρανθίσκο Φράνκο, θαυµαστής των Ισπανών Εθνικιστών και µέλος της Εθνικής Φάλαγγας.

Σαντιάγο Καλατράβα: Επικριτές και δίκες

Μπορεί η ∆ΟΕ να λάτρεψε τον Σαντιάγο Καλατράβα, τον «προικισµένο αρχιτέκτονα», όπως τον χαρακτήρισε, υπήρξαν όµως και πολλοί που τον µίσησαν. Οι επικριτές του τού καταλογίζουν το υπερβολικά υψηλό κόστος των δηµιουργηµάτων του και τον µεγάλο χρόνο παράδοσης. Πριν από µερικά χρόνια, σε ένα αρχιτεκτονικό συµπόσιο, ο Αµερικανός αρχιτέκτονας και βιοµηχανικός σχεδιαστής, ο οποίος θεωρείται ιδρυτής του µεταµοντερνισµού, Μάικλ Γκρέιβς, αστειευόµενος, αλλά ουσιαστικά εξοργισµένος, είχε αναφωνήσει «Calafucking-trava!» όταν είχε ερωτηθεί για τον συνάδελφό του και είχε προσθέσει: «Τι σπατάλη». Λίγο αργότερα, µε αρκετή δόση ειρωνείας είχε πει: «Θα του φτιάξω φτερά και αυτός ο σταθµός του µετρό θα κοστίσει 4 δισεκατοµµύρια δολάρια». Οι Αµερικανοί έχουν να λένε για τον σταθµό µεταφορών στο Μανχάταν, ο οποίος είναι άγνωστο πόσο περισσότερο από τους αρχικούς υπολογισµούς κόστισε (κάποιοι λένε τα διπλά λεφτά), ενώ και ο ελληνορθόδοξος Ναός του Αγίου Νικολάου στους ∆ίδυµους Πύργους έφτασε από τα 50 στα 78 εκατοµµύρια δολάρια. Ποσά… ψίχουλα µπροστά σε αυτά που δαπανήθηκαν στη Βαλένθια. Εκεί που για να γίνουν η όπερα, το µουσείο και κάποια άλλα κτίρια επρόκειτο να δοθούν 300 εκατοµµύρια και τελικά κόστισαν πάνω από 1 δισ. ευρώ. Οι συµπατριώτες του έφτιαξαν ιστοσελίδα που κατέγραφε τις υπερτιµολογήσεις στα έργα του, ο Σαντιάγο Καλατράβα µήνυσε τους δηµιουργούς της και ο δήµος τον διάσηµο αρχιτέκτονα. Στην Αθήνα, αν και το κόστος γενικά µοιάζει µε µια µπερδεµένη υπόθεση, τα έργα κόστισαν 12.771% πάνω από τον αρχικό υπολογισµό. Πέρα από τα οικονοµικά ζητήµατα, θέµα ασφάλειας προέκυψε µε µια εντυπωσιακή οµολογουµένως πεζογέφυρα στο Μπιλµπάο. Επίσης, µια άλλη πεζογέφυρα στο Μεγάλο Κανάλι της Βενετίας κόστισε 12 εκατοµµύρια ευρώ, ήτοι τριπλάσιο κόστος από τον προϋπολογισµό, όµως κάποιοι περιπατητές κατέληξαν στο νοσοκοµείο µε σπασίµατα και ο ∆ήµος Βενετίας στα δικαστήρια.

Το αρχοντικό του του Σαντιάγο Καλατράβα  

Σήµερα, ο 72χρονος Σαντιάγο Καλατράβα ζει στο αρχοντικό της Park Avenue, ακριβώς δίπλα σε ένα άλλο αρχοντικό, όπου εργάζεται. Τα δάπεδα είναι ντυµένα µε µάρµαρο, παντού υπάρχουν έργα τέχνης, βάζα και τεράστιοι καµβάδες, πίνακες µε δέντρα και αφηρηµένα γλυπτά. Τα πόµολα στις πόρτες είναι κεραµικά, σε σχήµα ανθρώπινου κορµού. Τα πάντα στο σπίτι -µε εξαίρεση έναν όµορφο σκύλο ράτσας Γκόλντεν Ριτρίβερ- σχεδιάστηκαν και φιλοτεχνήθηκαν από τον αρχιτέκτονα. Ο Σαντιάγο Καλατράβα ζει, εργάζεται και αναπνέει σε ένα σύµπαν που ο ίδιος έχει δηµιουργήσει. Σε λίγες ηµέρες θα είναι κεντρικό πρόσωπο της Μπιενάλε της Φλωρεντίας (14-22 Οκτωβρίου), καθώς θα του απονεµηθεί το βραβείο Leonardo da Vinci International Award for Design.

Δημοσιεύθηκε στην Απογευματινή της Κυριακής