51 χρόνια από την Αποκατάσταση της Δημοκρατίας: Η επιστροφή του Κωνσταντίνου Καραμανλή και το τέλος της επταετούς χούντας
Το τέλος της επταετούς δικτατορίας
Τα δραματικά γεγονότα του Ιουλίου του 1974 οδήγησαν στην επιστροφή του Κωνσταντίνου Καραμανλή από το Παρίσι, ο οποίος ανέλαβε την ιστορική αποστολή της δημοκρατικής αποκατάστασης της χώρας

Η Αποκατάσταση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα το καλοκαίρι του 1974 σηματοδότησε το οριστικό τέλος της επταετούς δικτατορίας. Τα δραματικά γεγονότα του Ιουλίου του 1974 οδήγησαν στην επιστροφή του Κωνσταντίνου Καραμανλή από το Παρίσι, ο οποίος ανέλαβε την ιστορική αποστολή της δημοκρατικής αποκατάστασης της χώρας.
Διαβάστε: SAFE: Σταθερή η γραμμή της Ελλάδας έναντι της Τουρκίας - Καμία συμφωνία που απειλεί τα ελληνικά συμφέροντα, διαμηνύει η Αθήνα
Τα γεγονότα που προκάλεσαν την κατάρρευση της χούντας
Η πορεία προς την αποκατάσταση της Δημοκρατίας ξεκίνησε από τη «μαύρη» νύχτα του Πολυτεχνείου στις 17 Νοεμβρίου 1973. Η αιματηρή καταστολή της φοιτητικής εξέγερσης, με δεκάδες θύματα και εκατοντάδες τραυματίες, σημάδεψε την αρχή του τέλους για το δικτατορικό καθεστώς. Μία εβδομάδα μετά την αιματοβαμμένη εξέγερση του Πολυτεχνείου, ο τότε αρχηγός της ΕΣΑ, Δημήτριος Ιωαννίδης, ανέτρεψε τον Γεώργιο Παπαδόπουλο, εγκαθιδρύοντας ένα ακόμη πιο αυταρχικό καθεστώς. Αυτή η εσωτερική αναταραχή της χούντας επιτάχυνε τη διαδικασία που θα οδηγούσε στην αποκατάσταση δημοκρατίας.
Η κυπριακή κρίση και η τελική πτώση της δικτατορίας
Στις 15 Ιουλίου 1974, το καθεστώς του «αόρατου δικτάτορα» Δημητρίου Ιωαννίδη προχώρησε στο καταστροφικό πραξικόπημα κατά του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου στην Κύπρο. Αυτή η απερίσκεπτη ενέργεια παρείχε στην Τουρκία το πρόσχημα για την εισβολή της 20ής Ιουλίου, που στην πορεία θα αποδεικνυόταν καταλυτική για την Αποκατάσταση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα.
Η γενική επιστράτευση που κήρυξε η χούντα στις 21 Ιουλίου αποκάλυψε τη χαοτική κατάσταση των Ενόπλων Δυνάμεων. Η κυβέρνηση-«μαριονέτα» του «πρωθυπουργού» Αδαμάντιου Ανδρουτσόπουλου αποδείχθηκε ανίκανη να αντιμετωπίσει την κρίση, καθιστώντας την Αποκατάσταση της Δημοκρατίας τον μόνο εφικτό δρόμο.
Η ιστορική απόφαση για δημοκρατική μετάβαση
Το πρωί της 23ης Ιουλίου 1974 η ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων έλαβε την κρίσιμη απόφαση που θα οδηγούσε στην αποκατάσταση δημοκρατίας. Συγκεκριμένα οι αρχηγοί των τριών Σωμάτων α) ο αντιστράτηγος Ανδρέας Γαλατσάνος (αρχηγός του Στρατού), ο αντιναύαρχος Πέτρος Αραπάκης (αρχηγός του Ναυτικού) και ο αντιπτέραρχος Αλέξανδρος Παπανικολάου (Αρχηγός Αεροπορίας), μαζί με τον αρχηγό των Ενόπλων Δυνάμεων Στρατηγό Γρηγόριο Μπονάνο, μετέβησαν στη Βουλή των Ελλήνων όπου βρισκόταν το γραφείο του «Προέδρου της Δημοκρατίας», στρατηγού Φαίδωνα Γκιζίκη.
Η ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων του διατύπωσε την άποψη ότι η παράδοση της εξουσίας σε πολιτική κυβέρνηση αποτελούσε επιτακτική ανάγκη. Ο Δημήτριος Ιωαννίδης, όταν ενημερώθηκε για την απόφαση που είχαν λάβει οι αρχηγοί των Ενόπλων Δυνάμεων, δεν αντέδρασε, σφραγίζοντας έτσι το τέλος της επταετούς δικτατορίας.

Η κρίσιμη σύσκεψη της 23ης Ιουλίου
Το απόγευμα της 23ης Ιουλίου 1974, λίγο μετά τις δύο το μεσημέρι, ο στρατηγός Φαίδων Γκιζίκης κάλεσε σε έκτακτη σύσκεψη κορυφαίες πολιτικές προσωπικότητες της προδικτατορικής εποχής. Στην ιστορική αυτή συνάντηση συμμετείχαν o Παναγιώτης Κανελλόπουλος (ΕΡΕ), o Γεώργιος Μαύρος (Ένωση Κέντρου), o Ευάγγελος Αβέρωφ, o Σπύρος Μαρκεζίνης, o Γεώργιος Αθανασιάδης Νόβας, o Στέφανος Στεφανόπουλος, o Πέτρος Γαρουφαλιάς και o Ξενοφών Ζολώτας. Η δικτατορία της 21ης Απριλίου είχε ήδη καταρρεύσει οριστικά, δημιουργώντας κενό εξουσίας που έπρεπε να καλυφθεί άμεσα για την ομαλή αποκατάσταση δημοκρατίας.
Η αλλαγή στρατηγικής και η επιλογή Καραμανλή
Αρχικά, οι συμμετέχοντες αποφάσισαν να αναθέσουν στον Παναγιώτη Κανελλόπουλο τον σχηματισμό κυβέρνησης, δίνοντάς του προθεσμία μέχρι τις οκτώ το βράδυ για την ανακοίνωση της σύνθεσης. Ωστόσο, ο Ευάγγελος Αβέρωφ υποστήριξε διαφορετική προσέγγιση, προκρίνοντας τη λύση Καραμανλή. Ο Αβέρωφ επικοινώνησε με τον Κωνσταντίνο Καραμανλή στο Παρίσι, ζητώντας του να επιστρέψει άμεσα στην Ελλάδα. Στις έξι και τριάντα το απόγευμα, ύστερα από υπόδειξη του Γκιζίκη, ο Αβέρωφ ενημέρωσε τον Κανελλόπουλο για την άρση της εντολής που του είχε ανατεθεί.
Η οριστική απόφαση και η ανακοίνωση για τη μετάβαση στη Δημοκρατία
Στις οκτώ το βράδυ επαναλήφθηκε η σύσκεψη, όπου συμφωνήθηκε ομόφωνα η επιστροφή του Καραμανλή ως η καταλληλότερη λύση για την Αποκατάσταση της Δημοκρατίας. Στις 22:30 το εθνικό ραδιοτηλεοπτικό δίκτυο μετέδωσε την ιστορική ανακοίνωση. «Ο πρώην πρωθυπουργός της Ελλάδος κ. Κωνσταντίνος Καραμανλής ανεχώρησε ήδη εκ Παρισίων δι' Αθήνας, κληθείς όπως μετάσχη εις την σύσκεψιν των πολιτικών αρχηγών, την οποίαν συνεκάλεσεν ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, στρατηγός Φαίδων Γκιζίκης».
Η επιστροφή και η ορκωμοσία του Καραμανλή
Έτσι λοιπόν ο «Εθνάρχης» ξεκίνησε το ιστορικό ταξίδι επιστροφής από το Παρίσι στην Αθήνα. Με τη φράση του Χάρι Τρούμαν «Boys, pray for me», ανέλαβε την τεράστια ευθύνη της Αποκατάστασης της Δημοκρατίας ύστερα από 11 χρόνια αυτοεξορίας. Η Αποκατάσταση της Δημοκρατίας αποτέλεσε σταθμό στη νεότερη ελληνική ιστορία, σηματοδοτώντας την επιστροφή στη δημοκρατική νομιμότητα και τη θεμελίωση της Τρίτης Ελληνικής Δημοκρατίας που διαρκεί μέχρι σήμερα.
Στις 02:30 τα ξημερώματα το αεροσκάφος της γαλλικής προεδρίας προσγειώθηκε στον αεροδιάδρομο του Ελληνικού. Μόλις ο Καραμανλής βγήκε από το αεροσκάφος έγινε δεκτός από χιλιάδες πολίτες ως ελευθερωτής. Δύο ώρες μετά την άφιξή του, ο Καραμανλής ορκίστηκε πρωθυπουργός από τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών και πάσης Ελλάδος Σεραφείμ, παρουσία του Φαίδωνα Γκιζίκη.


Δύο ώρες μετά την άφιξή του, ο Καραμανλής ορκίστηκε πρωθυπουργός από τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών και πάσης Ελλάδος Σεραφείμ, παρουσία του Φαίδωνα Γκιζίκη. Το μεσημέρι της ίδιας ημέρας ορκίστηκε το πρώτο κλιμάκιο της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας, ενώ τις επόμενες ημέρες ολοκληρώθηκε η σύνθεσή της, σφραγίζοντας οριστικά την Αποκατάσταση Δημοκρατίας στη χώρα. Η νέα κυβέρνηση προχώρησε άμεσα σε ριζικές αλλαγές που είχαν σκοπό να επαναφέρουν τη δημοκρατική νομιμότητα, αλλά και να οδηγήσουν τους πρωταίτιους του πραξικοπήματος ενώπιον της Δικαιοσύνης.


Τα πρώτα μέτρα για την Αποκατάσταση της Δημοκρατίας
Οι πρώτες κινήσεις ήταν να κλείσει οριστικά το στρατόπεδο της Γυάρου, ενώ όλοι οι πολιτικοί κρατούμενοι απολύθηκαν. Παράλληλα χορηγήθηκε γενική αμνηστία για όλα τα πολιτικά εγκλήματα και αποδόθηκε η ιθαγένεια σε όσους πολίτες την είχαν στερηθεί κατά τη διάρκεια του χουντικού καθεστώτος. Οι βασικοί στόχοι της μεταβατικής περιόδου επικεντρώνονταν στην επαναφορά της δημοκρατικής κανονικότητας και τη δημιουργία κλίματος εθνικής συνοχής.

Ταυτόχρονα, απαιτούνταν η πλήρης αποδόμηση του δικτατορικού μηχανισμού εξουσίας και η επαναφορά του πολιτικού ελέγχου επί των Ενόπλων Δυνάμεων. Η προετοιμασία για τη διεξαγωγή ελεύθερων εκλογών και η αντιμετώπιση της κυπριακής κρίσης αποτελούσαν επίσης άμεσες προτεραιότητες.


Η σύλληψη και δίωξη των πρωταιτίων
Στις 23 Οκτωβρίου 1974, οι κύριοι υπεύθυνοι του πραξικοπήματος της 21ης Απριλίου συνελήφθησαν και μεταφέρθηκαν προσωρινά στη νήσο Κέα. Η νομική διαδικασία είχε ξεκινήσει νωρίτερα, τον Σεπτέμβριο, όταν ο ποινικολόγος Αλέξανδρος Λυκουρέζος κατέθεσε μήνυση κατά των πρωταιτίων για προδοσία.
Σε μια συμβολική χρονική στιγμή, στις 17 Νοεμβρίου 1974, ακριβώς έναν χρόνο μετά τα αιματηρά γεγονότα του Πολυτεχνείου, πραγματοποιήθηκαν οι πρώτες ελεύθερες βουλευτικές εκλογές ύστερα από μια δεκαετία. Τον Ιανουάριο του 1975 οι πρωταίτιοι της 21ης Απριλίου, συμπεριλαμβανομένου του Δημητρίου Ιωαννίδη, προφυλακίστηκαν στις φυλακές Κορυδαλλού.
Η ιστορική δίκη του καλοκαιριού του 1975
Η διαδικασία που έμεινε στην ιστορία ως «δίκη των πρωταιτίων» ξεκίνησε στις 28 Ιουλίου 1975 και ολοκληρώθηκε στις 23 Αυγούστου. Το δικαστήριο στέγαζε πλήθος παρευρισκομένων: δημοσιογράφους, φωτορεπόρτερ, οικογένειες των κατηγορουμένων, μάρτυρες υπεράσπισης, θύματα βασανιστηρίων του χουντικού καθεστώτος, πολιτικούς και αστυνομικούς. Στην ειδικά διαμορφωμένη αίθουσα των φυλακών Κορυδαλλού, οι κατηγορούμενοι αντιμετώπιζαν κατηγορίες για έσχατη προδοσία και στάση. Μέχρι την τελευταία στιγμή το μοναδικό ερώτημα που απηύθυναν στους συνηγόρους τους ήταν αν υπήρχε κίνδυνος επιβολής θανατικής ποινής, χωρίς όμως να λαμβάνουν σαφή απάντηση.
Η τελική ημέρα της δίκης
Στις 09:35 της 23ης Αυγούστου, ο πρόεδρος του Πενταμελούς Εφετείου Αθηνών Γιάννης Ντεγιάννης, μαζί με τους εφέτες και τους εισαγγελείς, εισήλθε στην αίθουσα. Ο ανώτατος δικαστικός ρώτησε αν κάποιος από τους συμμετέχοντες στη δίκη επιθυμούσε να προσθέσει κάτι. Από τους 20 παρόντες κατηγορούμενους, μόνο δύο απάντησαν καταφατικά.
Ο Στυλιανός Παττακός ζήτησε να κάνει διευκρίνιση. Δήλωσε ότι όσα είχε καταθέσει ο τότε αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Στρατού Γρηγόριος Σπαντιδάκης (σ.σ. πριν από το πραξικόπημα του 1967) σχετικά με το πρόσωπό του ήταν αληθή και παρακάλεσε να θεωρηθεί ότι επιβάρυναν την προσωπική του υπόθεση. Από την πλευρά του, ο Σπαντιδάκης διευκρίνισε ότι ο φόβος που είχε αναφέρει στην απολογία του για τις πρωινές ώρες της 21ης Απριλίου 1967 δεν ήταν προσωπικός, αλλά φόβος για χύσιμο ελληνικού αίματος. Αμέσως μετά, κηρύχθηκε το πέρας της ακροαματικής διαδικασίας και το δικαστήριο αποσύρθηκε για να αποφασίσει τις ποινές.
Οι καταδικαστικές αποφάσεις και οι συνέπειές τους
Λίγο μετά τη 1 το μεσημέρι, τα μέλη του Εφετείου επανεμφανίστηκαν. Ο πρόεδρος, ύστερα από τελευταία επαλήθευση του κειμένου, άρχισε να εκφωνεί την απόφαση υπ' αριθμόν 477. Σε ατμόσφαιρα απόλυτης σιωπής, οι Γεώργιος Παπαδόπουλος, Νικόλαος Μακαρέζος και Στυλιανός Παττακός, που καθόντουσαν στην πρώτη σειρά, άκουσαν την ποινή τους: στρατιωτική καθαίρεση και θάνατος.
Οι Γρηγόριος Σπαντιδάκης, Γεώργιος Ζωιτάκης, Δημήτριος Ιωαννίδης, Νικόλαος Ντερτιλής, Μιχαήλ Μπαλόπουλος, Μιχαήλ Ρουφογάλης και Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος καταδικάστηκαν σε στρατιωτική καθαίρεση και ισόβια κάθειρξη. Για τους Οδυσσέα Αγγελή και Ιωάννη Λαδά η ποινή ήταν στρατιωτική καθαίρεση και 20ετής κάθειρξη.
Επιπλέον, οι Θεόδωρος Θεοφιλογιαννάκος, Αντώνιος Λέκκας, Γεώργιος Κωνσταντόπουλος, Στέφανος Καραμπέρης, Ευάγγελος Τσάκας, Νικόλαος Γκαντώνας και Κωνσταντίνος Ασλανίδης καταδικάστηκαν σε ισόβια. Ο τελευταίος δικάστηκε ερήμην, καθώς είχε διαφύγει στο εξωτερικό και κρατείτο στις φυλακές της Γένοβας χωρίς να έχει προλάβει να εκδοθεί από την Ιταλία.
Ερήμην σε ισόβια καταδικάστηκαν επίσης οι φυγόδικοι Ιωάννης Παλαιολόγος και Πέτρος Κωτσέλης. Νωρίς το απόγευμα της ίδιας ημέρας, μια σύντομη κυβερνητική ανακοίνωση γνωστοποίησε ότι οι θανατικές ποινές των πρωταιτίων μετατράπηκαν σε ισόβια δεσμά. Χαρακτηριστική ήταν η δήλωση του Κωνσταντίνου Καραμανλή, ο οποίος δεσμεύτηκε δημόσια: «Όταν λέμε ισόβια, εννοούμε ισόβια».
Η μοίρα των καταδικασθέντων
Η εκτέλεση των ποινών διαφοροποιήθηκε σημαντικά ανάμεσα στους καταδικασθέντες:
• Ο Γεώργιος Παπαδόπουλος παρέμεινε στη φυλακή μέχρι τον θάνατό του στις 27 Ιουνίου 1999.
• Ο Στυλιανός Παττακός αποφυλακίστηκε και απεβίωσε στο σπίτι του στα Πατήσια σε ηλικία 104 ετών (8 Οκτωβρίου 2016).
• Ο Νικόλαος Μακαρέζος επίσης αποφυλακίστηκε και πέθανε στις 3 Αυγούστου 2009.
• Οι Δημήτρης Ιωαννίδης, Μιχάλης Ρουφογάλης, Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος και Μιχάλης Μπαλόπουλος εξέτισαν την ποινή τους στη φυλακή μέχρι τον θάνατό τους.
Ιδιαίτερη είναι η περίπτωση του Οδυσσέα Αγγελή, που είχε καταδικαστεί σε 20 χρόνια κάθειρξη και αυτοκτόνησε στο κελί του στις 22 Μαρτίου 1987 σε ηλικία 75 ετών. Ο Νικόλαος Ντερτιλής, που είχε καταδικαστεί σε 20 χρόνια φυλάκιση για τη συμμετοχή του στο πραξικόπημα, αλλά σε ισόβια για τη δολοφονία του Μιχάλη Μυρογιάννη στα γεγονότα του Πολυτεχνείου, απεβίωσε στη φυλακή στις 28 Ιανουαρίου 2013.
* Πηγή φωτογραφιών: Αρχείο ΕΡΤ