Οι ελληνοτουρκικές σχέσεις διαχρονικά αποτελούν σημείο τριβής και εξελίξεων στην περιοχή των Βαλκανίων και της ευρύτερης περιοχής της Νοτιοανατολικής Μεσογείου. Ο Ελληνισμός της Ανατολής βρέθηκε τρεις φορές αντιμέτωπος με διωγμούς και τον αφανισμό από το Τουρκικό κράτος, μέσα σε λιγότερο από τέσσερις δεκαετίες.

Συγκεκριμένα:

  • 1919–1923: Στον Πόντο, εκτοπίσεις, τάγματα εργασίας και σφαγές στοίχισαν τη ζωή σε εκατοντάδες χιλιάδες.
  • 1922: Η Μικρασιατική Καταστροφή έφερε τον ξεριζωμό 1,5 εκατομμυρίου ανθρώπων.
  • 1955: Η σειρά έφτασε στην Κωνσταντινούπολη, όπου ζούσαν τότε περίπου 120.000 Έλληνες, εξαιρεμένοι από την ανταλλαγή πληθυσμών.

Αν και η Συνθήκη της Λωζάννης (1923) όριζε την προστασία των μειονοτήτων με τους Έλληνες της Πόλης να απολάμβαναν ισονομία, και αντίστοιχα οι μουσουλμάνοι της Θράκης, στην πράξη, όμως, αυτό δεν εφαρμόσθηκε ποτέ για τους Έλληνες της ζαΠόλης. Μέτρα, όπως ο Φόρος Περιουσίας (1942) προδιέγραψαν την πορεία και τα Σεπτεμβριανά του 1955 υπήρξαν το οριστικό χτύπημα.

Η «βόμβα» στη Θεσσαλονίκη και το οργανωμένο πογκρόμ – Η αφορμή

Η αφορμή για τα Σεπτεμβριανά δόθηκε στις 6 Σεπτεμβρίου 1955, όταν η εφημερίδα İstanbul Ekspres κυκλοφόρησε με την είδηση ότι το σπίτι του Κεμάλ Ατατούρκ στη Θεσσαλονίκη είχε δεχθεί βομβιστική επίθεση. Στην πραγματικότητα, η βόμβα ήταν μικρής ισχύος και τοποθετήθηκε από τον υπάλληλο του τουρκικού προξενείου Οκτάι Ενγκίν. Το ίδιο το σπίτι υπέστη ελάχιστες ζημιές· όμως η είδηση λειτούργησε ως σπίθα και εκ του αποτελέσματος, πρόκειτο για μια «προβοκάτσια».

Το βράδυ ξεκίνησαν οι επιθέσεις. Πλήθη μεταφέρθηκαν με φορτηγά, εφοδιασμένα με λοστούς, τσεκούρια και βενζίνη.

  • Στη συνοικία Πέραν, λεηλατήθηκαν δεκάδες κοσμηματοπωλεία και καταστήματα.
  • Στην Ταταύλα, πυρπολήθηκαν σπίτια και εκκλησίες.
  • Στην εκκλησία Αγίου Γεωργίου Κουδουνά στη Χάλκη, κάηκαν εικόνες και ιερά σκεύη.
  • Το ελληνικό σχολείο στο Μπαλουκλί δέχθηκε επιθέσεις και καταστροφές.

Ο απολογισμός:

  • 348 καταστήματα,
  • 600 κατοικίες,
  • 73 εκκλησίες και 2 κοιμητήρια,
  • δεκάδες σχολεία καταστράφηκαν ή λεηλατήθηκαν.

Επίσημα, καταγράφηκαν τουλάχιστον 30 νεκροί, αλλά ανεπίσημες πηγές ανεβάζουν τον αριθμό υψηλότερα. Ο Πατριάρχης Αθηναγόρας τόνισε: «Δεν ήτο εξέγερσις λαού· ήτο επιχείρησις οργανωμένη, μεθοδική».


Ο διεθνής και ο τουρκικός Τύπος

Η κατακραυγή στον διεθνή Τύπο ήταν άμεση:

  • The Times (Λονδίνο, 8/9/1955): «Η επιχείρησις είχε προετοιμασθεί μεθοδικώς· τα καταστήματα ήσαν σημαδεμένα».
  • Le Monde (Παρίσι, 9/9/1955): «Η Κωνσταντινούπολη παρουσιάζει εικόνα λεηλατημένης πόλεως· η ανοχή της κυβερνήσεως είναι προφανής».
  • New York Times (9/9/1955): «Ο Ελληνισμός της Πόλεως έζησε μέσα σε ώρες τον εφιάλτη του αφανισμού».
  • Frankfurter Allgemeine Zeitung (10/9/1955): «Το πογκρόμ εντάσσεται στην αντιπαράθεση για την Κύπρο».

Στην Τουρκία, όμως, ο Τύπος μιλούσε για «πατριωτική οργή»:

  • İstanbul Ekspres (6/9/1955): «Βόμβα στο σπίτι του Γαζί στη Θεσσαλονίκη – Οργή του λαού».
  • Cumhuriyet (7/9/1955): «Ο λαός της Κωνσταντινούπολης υπερασπίζεται την τιμή της πατρίδας».
  • Milliyet (8/9/1955): «Αυθόρμητη έκρηξη του λαού».

Τα Σεπτεμβριανά και η έναρξη του αγώνα της ΕΟΚΑ στην Κύπρο

Λίγους μήνες πριν, τη νύχτα της 1ης Απριλίου 1955, η ΕΟΚΑ είχε ξεκινήσει τον ένοπλο αγώνα εναντίον της Βρετανικής αποικιοκρατίας στην Κύπρο. Οι εκρήξεις στη Λευκωσία και άλλες πόλεις έφεραν στο προσκήνιο το αίτημα της Ένωσης με την Ελλάδα. Η Τουρκία, μέχρι τότε, δεν είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την Κύπρο, παρά το ότι οι Τουρκοκύπριοι αποτελούσαν περίπου το 17% του πληθυσμού. Το Λονδίνο, όμως, επιδιώκοντας να αποτρέψει την Ένωση, άνοιξε τον δρόμο στην Άγκυρα να εμπλακεί.

Στις 29 Αυγούστου 1955 ξεκίνησε στο Λονδίνο η Τριμερής Διάσκεψη (Ελλάδα–Βρετανία–Τουρκία) για το μέλλον της Κύπρου. Στις 6–7 Σεπτεμβρίου, την ώρα που η Διάσκεψη βρισκόταν σε εξέλιξη, η Κωνσταντινούπολη φλεγόταν. Ο Βρετανός ΥΠΕΞ Μακμίλαν σε αναφορά του (19/9/1955) έκανε λόγο για τα «tragic events in Istanbul and Smyrna» και τόνιζε ότι το Κυπριακό ήταν «ουσιώδες ζήτημα» για την τουρκική πολιτική. Η Διάσκεψη ανεστάλη, αλλά η Τουρκία είχε πλέον μπει στο τραπέζι ως ισότιμος συνομιλητής.

Η Ελευθερία (10/9/1955) έγραφε: «Η καταστροφή εν Κωνσταντινουπόλει δεν είναι μόνον κατά των εκεί αδελφών· είναι σαφές μήνυμα διά την Κύπρον».

Από την «Ένωση» στο «taksim»

Μετά τα Σεπτεμβριανά, η Άγκυρα υιοθέτησε ανοιχτά το δόγμα της διχοτόμησης (taksim). Στο εσωτερικό, οργανώσεις όπως η «Kıbrıs Türktür Cemiyeti» έγιναν όχημα μαζικής κινητοποίησης. Στην Κύπρο, οι Τουρκοκύπριοι ενίσχυσαν τις δικές τους παραστρατιωτικές δομές (προάγγελοι της ΤΜΤ). Η ελληνοκυπριακή πλευρά, βλέποντας την τουρκική αδιαλλαξία, συνέχισε τον ένοπλο αγώνα με μεγαλύτερη ένταση. Έτσι, από μια διαφορά Ελλάδας–Βρετανίας, το Κυπριακό μετατράπηκε σε τριμερή αντιπαράθεση.

Τα Σεπτεμβριανά δεν σήμαναν μόνο το τέλος μιας ιστορικής κοινότητας στην Πόλη, αλλά λειτούργησαν και ως καταλύτης που άλλαξε τις ισορροπίες στο Κυπριακό: η Τουρκία απέκτησε ρόλο, η Βρετανία ενίσχυσε την πολιτική του «διαίρει και βασίλευε» και η Ελλάδα βρέθηκε να αντιμετωπίζει έναν διπλό αντίπαλο. Από τον Πόντο και τη Σμύρνη έως την Κύπρο, η Ιστορία μάς δείχνει πώς ένα οργανωμένο πογκρόμ μπορεί να μετατραπεί σε στρατηγικό όπλο στα διεθνή διπλωματικά παιχνίδια.