Σε λίγες μέρες μπορεί να συμπληρώνονται 52 χρόνια από την αιματοβαμμένη εξέγερση του Πολυτεχνείου, και η εστίαση να γίνεται σε αυτό το γεγονός, ωστόσο εάν πρέπει να μιλήσουμε με μεγαλύτερη ακρίβεια για τον ξεσηκωμό του Νοέμβρη του 1973, πρέπει να γυρίσουμε το χρόνο πίσω στο 1972. Τον Οκτώβριο, η διορισμένη από τη χούντα ΕΦΕΕ ανακοίνωσε φοιτητικές εκλογές. Το καθεστώς μέσα από αυτή τη «διαδικασία» είχε ως στόχο να ελέγξει το φοιτητικό κίνημα που εκείνη την περίοδο, μετά από μία περίοδο κάμψης, «έβραζε». Εντέλει τα κατάφερε και αυτό το γεγονός οδήγησε το αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα στο να συνεχίσει ακόμα πιο δυνατά τον αγώνα του.

Διαβάστε: Επέτειος Πολυτεχνείου: Πώς θα τιμηθεί σε σχολεία και πανεπιστήμια - Ειδικές ρυθμίσεις

Στις 25 Ιανουαρίου 1973 στη τότε Ανωτάτη Εμπορική (νυν ΑΣΟΕΕ) μοιράστηκε από φοιτητή σε φοιτητή, χέρι με χέρι ένα κείμενο που έμεινε στην ιστορία του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος ως η «Μελέτη των 12 της ΑΣΟΕΕ». Το περιεχόμενο του κειμένου αφορούσε όλα τα κεντρικά προβλήματα του πανεπιστημίου, όπως η εφαρμογή του νέου Καταστατικού Χάρτη της Ανώτατης Εκπαίδευσης με έντονες αιχμές εναντίον της χούντας.

Την επόμενη της κινητοποίησης στην ΑΣΟΕΕ έκλεισε το ΕΜΠ με απόφαση της Συγκλήτου εξαιτίας της συνεχιζόμενης αποχής των φοιτητών. Ακολούθησε διαδήλωση διαμαρτυρίας από τουλάχιστον 1.500 φοιτητές από το ΕΜΠ στη Νομική, αναδίπλωση της συγκλήτου και επαναλειτουργία του Πολυτεχνείου στις 29 Ιανουαρίου. Στις 31 Ιανουαρίου συνελήφθησαν δέκα φοιτητές της Ανωτάτης Εμπορικής oι οποίοι παρεμπόδισαν άνδρα της ασφάλειας ο οποίος ήθελε να πάρει τα στοιχεία άλλου σπουδαστή. Η δίωξη εις βάρος των φοιτητών αφορούσε τον τεντιμποϊσμό.

Ο ένας εκ των τριών αρχιπραξικοπηματιών, ο Στυλιανός Παττακός, έδωσε εντολή στη Σύγκλητο να παραπέμψει «υπομονευτές της επανάστασης» στο Πειθαρχικό της Σχολής με σκοπό την αποβολή τους. Ο στόχος του καθεστώτος ήταν ένας και συγκεκριμένος. Ηηγεσία του αντιδικτατορικού φοιτητικού κινήματος να αποκοπεί από τους σπουδαστές. Και αυτό διότι η χούντα έβλεπε ότι δεν θα μπορούσε να αντιπαρατεθεί ευθέως με τους φοιτητές.

Στις 5 Φεβρουαρίου οι «12» παραπέμφθηκαν στο πειθαρχικό. Την ίδια ώρα το μεγάλο προαύλιο του Πανεπιστημίου γέμισε ασφυκτικά από τουλάχιστον 1.500 φοιτητές οι οποίοι άρχισαν να φωνάζουν συνθήματα κατά της χούντας και να τραγουδούν τα απαγορευμένα τραγούδια όπως «Πότε θα κάνει ξαστεριά» αλλά και τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη. Την ίδια μέρα οι Πολυτεχνίτες φοιτητές προχώρησαν σε αποχή. Η χούντα αποφάσισε να στρατεύσει όσους απείχαν. Η διαδήλωση της 5ης Φλεβάρη έπιασε στον ύπνο τη χούντα. Ήταν τέτοια η δυναμική της κινητοποίησης των φοιτητών που είχε ως αποτέλεσμα να υπάρξουν ρεπορτάζ στις εφημερίδες - παρά τη λογοκρισία - αλλά και τα ξένα μέσα ενημέρωσης.

Η επιτυχία της «Μελέτης των 12» ήταν τέτοια που έδωσε την ευκαιρία και σε φοιτητές σχολών όπως η Πάντειος, η Βιομηχανική και η Ιατρική να κάνουν κινητοποιήσεις. Ο Μάκης Μπαλαούρας ένας από τους συνυπογράφοντες της μελέτης είχε πει σε παλαιότερή του συνέντευξη στον γράφοντα πως «στη σχολή μου κάναμε κάτι παράτολμο. Συγκεκριμένα εκδώσαμε παράνομα ένα έντυπο σε 1.000 αντίτυπα και καταγράφηκε στην ιστορία ως η "μελέτη των 12 της ΑΣΟΕΕ". Στο συγκεκριμένο έντυπο περιγράφαμε την κατάσταση της σχολής. Από τα βιβλία που δεν είχαμε μέχρι τα κεντρικά ζητήματα, όπως ο Νόμος Πλαίσιο που ετοίμαζε η χούντα και κάναμε έντονη αναφορά σε αυτά. Θεωρώ ότι το κείμενο ήταν τομή για την πορεία του φοιτητικού κινήματος».


Ο νόμος 1347 και το "μικρό" Πολυτεχνείο

Στις 12 Φεβρουαρίου η χούντα νομοθέτησε το διάταγμα 1347/1973 (πρόκειται για το διάταγμα που έδινε τη δυνατότητα στον Υπουργό Άμυνας να ανακαλεί τις αναβολές όσων φοιτητών συμμετείχαν στις αποχές).

Το εν λόγω άρθρο τροποποιούσε το άρθρο 18 του παλαιότερου ΝΔ 720/1970: «Εις το άρθρο 18 του ΝΔ 720/1970 “περί Στρατολογίας” προστίθεται παράγραφος έχουσα ως εξής: 6. Δύναται ωσαύτως ο Υπουργός Εθνικής Αμύνης να διατάσση την διακοπήν χορηγηθείσης αναβολής κατατάξεως εις σπουδαστάς, ονομαστικώς, κατόπιν προτάσεως του Αρχηγείου του οικείου Κλάδου Ενόπλων Δυνάμεων και εις τας ακολούθους περιπτώσεις: Α) Λόγω οιασδήποτε πειθαρχικής ποινής επιβληθείσης υπό του κατά νόμον αρμοδίου οργάνου, πολυμελούς ή μονομελούς. Β) Λόγω καταδίκης εις οιανδήποτε ποινήν διά τινα των εν άρθροις 167, 169 έως και 176, 181 έως και 192 και 194 έως και 197 του Ποινικού Κώδικα πράξεων. Γ) Λόγω οιασδήποτε υπαιτίου αποχής εκ των παραδόσεων, εξετάσεων ή ασκήσεων των Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων ή προτροπής εις τοιαύτην αποχήν, ανεξαρτήτως της πειθαρχικής διώξεως επί ταύταις.

Η άσκησις οιουδήποτε ενδίκου μέσου κατά της αποφάσεως του Δικαστηρίου ή του πειθαρχικού οργάνου δεν αναστέλλει την εκτέλεσιν της αποφάσεως του Υπουργού Εθνικής Αμύνης περί διακοπής της χορηγηθείσης αναβολής κατατάξεως». Το συγκεκριμένο νομοθετικό διάταγμα υπογράφηκε δύο φορές από τον δικτάτορα Παπαδόπουλο (με την ιδιότητα του αντιβασιλέα και του πρωθυπουργού), από τους Παττακό και Μακαρέζο καθώς και από τα μέλη του υπουργικού συμβουλίου.


Φύλλο πορείας για 88 φοιτητές

Στις 13 Φεβρουαρίου 88 φοιτητές πήραν φύλλο πορείας για να παρουσιαστούν στις μονάδες τους. Την επόμενη, δηλαδή στις 14 Φεβρουαρίου σημειώθηκε η πρώτη κατάληψη του Πολυτεχνείου γνωστή και ως "μικρό Πολυτεχνείο". Χιλιάδες φοιτητές συγκεντρώθηκαν στην οδό Πατησίων και άρχισαν να διαδηλώνουν κατά του κατάπτυστου διατάγματος.

Το καθεστώς απάντησε με τη χρήση βίας καθώς άνδρες της Ασφάλειας και της ΕΣΑ παραβίασαν το πανεπιστημιακό άσυλο και εισέβαλαν στους χώρους του Πολυτεχνείου. Μάλιστα δεν δίστασαν να μπουν ακόμα και στην αίθουσα της Συγκλήτου, την ώρα που συνεδρίαζαν οι καθηγητές. Παράλληλα εξαγριωμένοι χτυπούσαν όποιον έβρισκαν μπροστά τους και κατάφεραν να συλλάβουν 100 περίπου φοιτητές. Στο αυτόφωρο παραπέμφθηκαν 11 εξ' αυτών.

Οι φοιτητές οι οποίοι ήταν οι: Παρασκευάς Βάγιας, Σέργιος Δημακόπουλος, Μάκης Μπαλαούρας, Κυριάκος Σταμέλος, Βλάσης Λιαροκάπης, Ηλίας Κατωπόδης, Βασίλης Χριστόπουλος, Σάκης Παπαθεοδώρου, Αλκιβιάδης Πρέπης, Μάνος Τζανεττής που έφυγε από τη ζωή τον Σεπτέμβριο του 2022 και Δημήτρης Αρχοντής, αντιμετώπιζαν βαριές κατηγορίες: αντίσταση, περιύβριση αρχής, ακόμα και με τον νόμο 4000/58 περί «τεντιμποϊσμού»(!).

Τρεις μέρες αργότερα, οι 11 συλληφθέντες εμφανίστηκαν στα δικαστήρια με εμφανή σημάδια βασανισμού. Επρόκειτο για την μοναδική δημόσια εμφάνιση συλληφθέντων που είχαν υποστεί βασανιστήρια. Ακόμη και ο παρολίγον τυραννοκτόνος Αλέκος Παναγούλης δεν εμφανίστηκε ποτέ χτυπημένος. Ο Μάκης Μπαλαούρας ήταν ένας από αυτούς που εμφανίστηκε σε πρωτόσελιδη εικόνα του εβδομαδιαίου περιοδικού «Επίκαιρα» έχοντας χτύπημα στο αριστερό μάτι αλλά και εμφανή σημάδια κακοποίησης. Μάλιστα η φωτογραφία είχε τραβηχτεί τη στιγμή που οι 11 φοιτητές είχαν προσαχθεί στα δικαστήρια.

«Η χούντα επιμελώς δεν είχε δείξει μέχρι τότε κακοποιημένους. Στην περίπτωση μου το επέτρεψε μόνο και μόνο για να τρομοκρατήσει το ανερχόμενο φοιτητικό κίνημα», είχε δηλώσει ο Μάκης Μπαλαούρας. Πνευματικοί άνθρωποι και καθηγητές του ΕΜΠ έσπευσαν στη δίκη για να υπερασπιστούν τους φοιτητές. Μεταξύ αυτών οι Ευτύχιος Κοκκινόπουλος, Νικόλαος Αθανασιάδης, Θεοδόσης Τάσιος, αλλά και ο Ιωάννης Πεσμαζόγλου, ο Αλ. Φλώρος, ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, ο Γεώργιος Μαύρος κ.ά.

Ο φοιτητικός ξεσηκωμός οδήγησε τη Σύγκλητο του Πολυτεχνείου σε παραίτηση. Οι καθηγητές χρησιμοποιώντας σκληρή γλώσσα κατά του καθεστώτος ανέφεραν πως «η ενέργεια της κυβέρνησης κάνει κενό γράμμα τα περί ελευθερίας του συνέρχεσθαι του συντάγματος, σεβασμός που πρέπει να αναγνωρίζεται ρητά και για τους φοιτητές». Από τους 11 φοιτητές ο πρόωρα χαμένος Μάνος Τζανεττής εισέπραξε τη μεγαλύτερη ποινή. Του επιβλήθηκαν 11 μήνες για περιύβριση, θρασύτητα και εξύβριση του Σμαΐλη (ο Σμαΐλης ήταν επικεφαλής του "Σπουδαστικού" της Ασφάλειας που είχε υπό την ευθύνη του το Πολυτεχνείο ενώ κατηγορήθηκε ως ένας ένας από τους αρχιβασανιστές της).

Στις 21 Φλεβάρη το κτίριο της Νομικής γέμισε με φοιτητές του Πολυτεχνείου, της Ιατρικής, της Φιλοσοφικής, της Παντείου, της Φυσικομαθηματικής. Οι ώρες περνούσαν και από άκρη σε άκρη οι χώροι της σχολής ήταν ασφυκτικά γεμάτοι. Η κατάληψη έγινε γνωστή στο εξωτερικό ενώ τα ξένα μέσα δημοσίευσαν φωτογραφίες και εκτενή ρεπορτάζ με τις αντιδράσεις των φοιτητών. Ακολούθως εκλέχθηκε Συντονιστική Επιτροπή η οποία καλούνταν να δώσει τις κατευθυντήριες οδηγίες του αγώνα των φοιτητών. Τη Συντονιστική Επιτροπή της κατάληψης αποτελούσαν μεταξύ άλλων η Όλγα Τρέμη, ο Διονύσης Μαυρογένης, ο Στέφανος Τζουμάκας, ο Μάκης Παρασκευόπουλος, ο Νίκος Μπίστης, ο Γιάννης Μαντζουράνης, η Ιωάννα Καρυστιάνη.

Οι φοιτητές ανέβηκαν στην ταράτσα της Νομικής για να φωνάξουν συνθήματα κατά της χούντας και τραγουδούσαν το «Πότε θα κάνει ξαστεριά» του Νίκου Ξυλούρη. Δεκάδες άλλοι έριχναν στα πεζοδρόμια πέριξ της Ακαδημίας αυτοσχέδια τρικάκια και χειρόγραφες προκηρύξεις. Τα συνθήματα που κυριαρχούσαν στην ατμόσφαιρα ήταν «Λευτεριά στα αδέλφια μας», «Δημοκρατία», «Δεν περνά ο φασισμός», «Κάτω η χούντα», «Ελλάς Ελλήνων Φυλακισμένων». Έτσι οι συγκεντρωμένοι κατάφεραν να τραβήξουν την προσοχή των διερχόμενων, οι οποίοι όχι μόνο δεν έμειναν αμέτοχοι, αλλά άρχισαν να παίρνουν και αυτοί μέρος στην φοιτητική κινητοποίηση.

Η παρουσία της ασφάλειας ήταν εμφανής και παρά το γεγονός ότι η αστυνομία χτυπούσε στο ψαχνό ο κόσμος διαλυόταν πολύ σύντομα το κύμα των διαδηλωτών ανανεωνόταν. Το ίδιο απόγευμα έκαναν την εμφάνισή του άνδρες της Ασφάλειας μαζί με ΕΚΟΦΙΤΕΣ και παρακρατικούς οι οποίοι με χρήση βίας προσπάθησαν να απομακρύνουν το πλήθος, χτυπώντας με καδρόνια και γκλοπς. Κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων τραυματίστηκε και ο παλιός βουλευτής της Ένωσης Κέντρου Γιάννης Κουτσοχέρας ο οποίος έχασε το μάτι του.

Το βράδυ οι φοιτητές φοβούμενοι επέμβαση της χούντας μπλόκαραν όλες τις πόρτες της Νομικής. Την επόμενη η ταράτσα γέμισε και πάλι με φοιτητές ενώ την ίδια στιγμή βρίσκονταν σε εξέλιξη διαπραγματεύσεις με τις πρυτανικές αρχές προκειμένου να υπάρξει εκκένωση. Στο μεσοδιάστημα απήγγειλαν τον ακόλουθο όρκο: «Εμείς οι φοιτηταί των Ανωτάτων Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων ορκιζόμαστε στ’ όνομα της ελευθερίας να αγωνισθούμε μέχρι τέλους για την κατοχύρωση: α) των ακαδημαϊκών ελευθεριών, β) του πανεπιστημιακού ασύλου, γ) της ανακλήσεως όλων των καταπιεστικών νόμων και διαταγμάτων». Το βράδυ ξεκίνησαν να αποχωρούν έχοντας ως κάλυψη εκατοντάδες πολίτες που βρέθηκαν στο πλευρό τους. Η χούντα χτύπησε και πάλι αδιάκριτα. Αποτέλεσμα ήταν δεκάδες τραυματισμοί πολιτών και συλλήψεις.

Έναν μήνα αργότερα ακολούθησε η δεύτερη κατάληψη της Νομικής, όπου οι πρυτανικές αρχές ζήτησαν να επέμβει η αστυνομία. Η κατάληψη τελείωσε με δεκάδες τραυματίες καθώς και συλλήψεις φοιτητών και διαδηλωτών. Το επόμενο διάστημα σημειώθηκε το αποτυχημένο κίνημα του Ναυτικού αλλά και η «νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου» του φοιτητικού κινήματος. Τον Ιούνιο του 1973, η κυβέρνηση του Παπαδόπουλου βρέθηκε σε πολιτικό αδιέξοδο, καθώς ο λαός στεκόταν στο πλευρό των φοιτητών. Έτσι η δικτατορια έπαιξε το χαρτί της ελεγχόμενης «φιλελευθεροποίηση», στο πλαίσιο της οποίας τον Οκτώβριο όρισε ως πρωθυπουργό τον Σπύρο Μαρκεζίνη.

Στις 4 Νοεμβρίου 1973 πραγματοποιήθηκε το μνημόσυνο του Γεωργίου Παπανδρέου. Εκείνη τη μέρα δημιουργήθηκε ένα μεγάλο κύμα οργής κατά της χούντας, με τουλάχιστον 10.000 ανθρώπους όλων των ηλικιών να συγκεντρώνεται στο Α' Νεκροταφείο. Ανάμεσά τους ο Γεώργιος Μαύρος, ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, το σύμβολο του αντιδικτατορικού αγώνα Αλέκος Παναγούλης με την σύντροφό του Οριάνα Φαλάτσι.

Κάποια στιγμή ένα μεγάλο μέρος του πλήθους των συγκεντρωμένων επιχείρησε να κινηθεί προς την πλευρά του Συντάγματος. Η χωροφυλακή φοβούμενη ότι το πλήθος θα ξεκινήσει να διαδηλώνει κατά της χούντας έστησε οδοφράγματα. Στην λεωφόρο Αμαλίας σημειώθηκαν συμπλοκές ανάμεσα σε χωροφυλακή και διαδηλωτές. Οι χωροφύλακες χτυπούσαν με γκλοπ τους συγκεντρωμένους ενώ σε πολλές περιπτώσεις τους έριχναν στο έδαφος και τους κλωτσούσαν. Μάλιστα βγήκαν όπλα και ακούστηκαν και πυροβολισμοί στον αέρα.

Κατά τη διάρκεια των επεισοδίων τραυματίστηκαν 32 αστυνομικοί και τρεις διαδηλωτές. Οι δύο εξ αυτών ήταν οι δημοσιογράφοι Μαρία Ζήκα και η Σούλα Αλεξανδροπούλου που μεταφέρθηκαν σε νοσοκομείο για την παροχή πρώτων βοηθειών. Η χωροφυλακή προχώρησε σε δεκάδες προσαγωγές εκ των οποίων οι 17 μετατράπηκαν σε συλλήψεις.

Στο εδώλιο κάθισαν 15 συλληφθέντες εκ των οποίων οι 12 αθωώθηκαν. Μάλιστα το παρών στη δίκη έδωσαν τόσο ο Γεώργιος Μαύρος όσο και ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος ενώ η έδρα απαγόρευσε να προβληθεί το φιλμ όπου έδειχνε την αστυνομική αυθαιρεσία απέναντι στους διαδηλωτές. Λίγες μέρες αργότερα και συγκεκριμένα στις 14 Νοεμβρίου θα ξεκινούσε η κατάληψη που θα μετατρεπόταν στην εξέγερση του Πολυτεχνείου.