Τα Δεκεμβριανά του 1944 αποτελούν έναν από τους πιο κρίσιμους σταθμούς της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Η ένοπλη αντιπαράθεση που ξέσπασε στην Αθήνα μεταξύ των δυνάμεων του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και των κυβερνητικών και βρετανικών στρατευμάτων διήρκεσε από τις 3 Δεκεμβρίου 1944 έως τις 12 Φεβρουαρίου 1945, όταν υπογράφηκε η Συμφωνία της Βάρκιζας. Αυτή η περίοδος προετοίμασε το έδαφος για τον καταστροφικό Εμφύλιο Πόλεμο που ακολούθησε.

Διαβάστε: Ελένη Παπαδάκη: Η δολοφονία µιας µεγάλης ηθοποιού, που σόκαρε - Το σκεπτικό των κοµµουνιστών, οι φήµες και οι αντιδράσεις

Δεκεμβριανά 1944: Οι ρίζες της σύγκρουσης και το κενό εξουσίας

Η γένεση των Δεκεμβριανών βρίσκεται στο πολιτικό κενό που δημιουργήθηκε μετά την αποχώρηση των γερμανικών κατοχικών δυνάμεων τον Οκτώβριο του 1944. Το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, με την καθοριστική επιρροή του ΚΚΕ και ενισχυμένο από τη δράση του κατά την Κατοχή, διέθετε οργανωμένες στρατιωτικές δυνάμεις και διεκδικούσε σημαντικό ρόλο στη διακυβέρνηση της χώρας.

Αντίθετα, οι αστικές δημοκρατικές παρατάξεις βρίσκονταν σε κατάσταση αδυναμίας μετά από εννέα χρόνια απουσίας από την εξουσία, περιλαμβάνοντας την περίοδο της Δικτατορίας του Μεταξά και της Κατοχής. Ταυτόχρονα, σημαντικό τμήμα του κρατικού μηχανισμού είχε συνδεθεί με το καθεστώς συνεργασίας. Υπό αυτές τις συνθήκες, η βρετανική παρέμβαση κρίθηκε αναγκαία για τη διατήρηση της αστικής δημοκρατίας, ενώ ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος συνεχιζόταν με αμείωτη ένταση.

Η κυβέρνηση Παπανδρέου και το ζήτημα της αποστράτευσης

Στις 18 Οκτωβρίου 1944, ο Γεώργιος Παπανδρέου έφτασε στην πρωτεύουσα και δύο ημέρες αργότερα συγκρότησε την Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας, στην οποία συμμετείχαν έξι υπουργοί του ΕΑΜ. Ένα από τα επείγοντα προβλήματα που αντιμετώπιζε η νέα κυβέρνηση ήταν η διάλυση των αντιστασιακών οργανώσεων και η συγκρότηση ενός ενιαίου εθνικού στρατού. Στις 5 Νοεμβρίου, ο Παπανδρέου ανακοίνωσε, μετά από συνεργασία με τον στρατηγό Σκόμπι που ηγείτο των Βρετανικών Δυνάμεων, ότι τόσο ο ΕΛΑΣ όσο και ο ΕΔΕΣ θα έπρεπε να αποστρατευθούν μέχρι τις 10 Δεκεμβρίου 1944.

Η απόφαση αυτή προκάλεσε την έντονη αντίδραση του ΚΚΕ, καθώς η αποστράτευση του ΕΛΑΣ θα εξαφάνιζε ένα κρίσιμο μέσο πίεσης για την επιβολή ενός κομμουνιστικού καθεστώτος σοβιετικού τύπου. Οι διαπραγματεύσεις κατέρρευσαν στις 28 Νοεμβρίου, και την 1η Δεκεμβρίου οι εκπρόσωποι του ΕΑΜ αποχώρησαν από την κυβέρνηση. Σύμφωνα με στοιχεία, το ΚΚΕ είχε ήδη αποφασίσει την ένοπλη αντιπαράθεση από τις 20 Νοεμβρίου με απόφαση του Πολιτικού Γραφείου του.

Το αιματηρό συλλαλητήριο της 3ης Δεκεμβρίου

Ως επίδειξη δύναμης, το ΕΑΜ οργάνωσε την Κυριακή 3 Δεκεμβρίου μαζική διαδήλωση στην Πλατεία Συντάγματος, παρά την κυβερνητική απαγόρευση. Οι εκτιμήσεις για τον αριθμό των συμμετεχόντων κυμαίνονται από 100.000 έως 500.000 άτομα, ανάλογα με την ιστορική πηγή.

Το συλλαλητήριο εξελίχθηκε σε τραγωδία όταν οι διαδηλωτές δέχθηκαν πυροβολισμούς από τις δυνάμεις ασφαλείας, με αποτέλεσμα 30 νεκρούς και 148 τραυματίες. Σχετικά με την έναρξη των πυροβολισμών υπάρχουν τρεις θεωρίες: πυροβολισμοί από το πλήθος που προκάλεσαν την αντίδραση της αστυνομίας, απρόκλητη βία από τις αστυνομικές δυνάμεις, ή βρετανική προβοκάτσια.

Δεκατέσσερα χρόνια αργότερα, στις 12 Δεκεμβρίου 1958, ο Άγγελος Έβερτ, που υπηρετούσε ως αστυνομικός διευθυντής Αθηνών κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών, παραδέχθηκε σε συνέντευξη στην εφημερίδα «Ακρόπολις» ότι διέταξε τη βίαιη διάλυση της διαδήλωσης βάσει εντολών που είχε λάβει, λόγω κινδύνου ανατροπής του κράτους.

dekemvriana_jpg

Η κλιμάκωση των συγκρούσεων και οι στρατιωτικές δυνάμεις

Την επόμενη ημέρα, μετά τις κηδείες των θυμάτων, οι συγκρούσεις επεκτάθηκαν με τη συμμετοχή των στρατιωτικών μονάδων του ΕΛΑΣ. Ο πρωθυπουργός Παπανδρέου υπέβαλε την παραίτησή του, αλλά μετά από βρετανικές πιέσεις παρέμεινε στη θέση του.

Η ισορροπία δυνάμεων έκλινε αρχικά υπέρ του ΕΛΑΣ, που κατείχε σχεδόν ολόκληρη την Αθήνα εκτός από το κεντρικό τμήμα της πρωτεύουσας. Οι δυνάμεις του ανέρχονταν σε περίπου 20.000 άνδρες, εκ των οποίων οι 10.000 ήταν μάχιμοι και οι υπόλοιποι εφεδρικοί.

Η κυβέρνηση Παπανδρέου διέθετε περίπου 10.000 μαχητές, συμπεριλαμβανομένων των στρατιωτών της έμπειρης 3ης Ορεινής Ταξιαρχίας υπό τον συνταγματάρχη Θρασύβουλο Τσακαλώτο, που είχε διακριθεί στο Ρίμινι. Επιπλέον, η βρετανική δύναμη υπό τον υποστράτηγο Ρόναλντ Σκόμπι, η καλύτερα εξοπλισμένη από όλες, αριθμούσε περίπου 5.000 άνδρες.

Η βρετανική παρέμβαση και η "Συμφωνία των Ποσοστών"

Ο βρετανός πρωθυπουργός Ουίνστον Τσόρτσιλ τηλεγράφησε στον Σκόμπι: «Μη διστάσεις να ενεργήσεις σαν να ήσουν σε κατακτημένη πόλη, όπου γίνεται μία τοπική εξέγερση». Ο Τσόρτσιλ ήταν αποφασισμένος να διατηρήσει την Ελλάδα στη βρετανική σφαίρα επιρροής, όπως είχε διαπραγματευθεί με τον Στάλιν στην «Συμφωνία των Ποσοστών» που υπογράφηκε στη Μόσχα στις 9 Οκτωβρίου, τρεις ημέρες πριν την αποχώρηση των Γερμανών.

Ο σοβιετικός ηγέτης τήρησε τη συμφωνία, αποφεύγοντας να επικρίνει την βρετανική ανάμιξη στα ελληνικά ζητήματα, σε αντίθεση με τους Αμερικανούς. Ωστόσο, δεν αποθάρρυνε την ηγεσία του ΚΚΕ, η οποία αγνοούσε το «παζάρι της Μόσχας» και προσδοκούσε σοβιετική υποστήριξη.

Οι μάχες στην Αθήνα και η βρετανική ενίσχυση

Ο ΕΛΑΣ στόχευε στον αφοπλισμό των αστυνομικών υπηρεσιών που αντιστέκονταν, προκειμένου να εξασθενίσει τον αντίπαλο. Ιδιαίτερα σκληρές μάχες διεξήχθησαν στην περιοχή του Μακρυγιάννη για τον έλεγχο του Συντάγματος Χωροφυλακής (6-11 Δεκεμβρίου 1944). Όταν οι Βρετανοί αντιλήφθηκαν την επιδείνωση της κατάστασης, αποφάσισαν να ενισχύσουν τις δυνάμεις τους στην Αθήνα, μεταφέροντας μονάδες από το ιταλικό μέτωπο. Από τα μέσα Δεκεμβρίου, οι κυβερνητικές δυνάμεις άρχισαν σταδιακά να ανακτούν έδαφος.

Οι Βρετανοί, με επίλεκτους στρατιώτες, άρματα μάχης και αεροπορική υποστήριξη, εξουδετέρωσαν πρώτα τη δύναμη του ΕΛΑΣ στις ανατολικές συνοικίες της Αθήνας, ιδιαίτερα στο προπύργιό του, την Καισαριανή. Στη συνέχεια, άρχισαν τον καθαρισμό του κέντρου της πόλης, όπου διεξήχθησαν έντονες οδομαχίες στα στενοσόκακα γύρω από την Πλατεία Ομονοίας, στον Ψυρρή και το Μεταξουργείο.

Η επίσκεψη Τσόρτσιλ και οι πολιτικές διαπραγματεύσεις

Ο Τσόρτσιλ πίστευε ότι το ελληνικό ζήτημα απαιτούσε πολιτική και όχι στρατιωτική λύση. Για τον λόγο αυτό, ανήμερα των Χριστουγέννων, ταξίδεψε στην Αθήνα. Κατά τη διάρκεια διαδοχικών συσκέψεων στο Υπουργείο Εξωτερικών (26-27 Δεκεμβρίου), με τη συμμετοχή εκπροσώπων του ΕΑΜ, αποφασίστηκε να ζητηθεί από τον εξόριστο Βασιλιά Γεώργιο Β' να διορίσει Αντιβασιλέα τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Δαμασκηνό Παπανδρέου. Αυτή η κίνηση του Βρετανού πολιτικού στόχευε στη διατήρηση της ενότητας των αστικών δυνάμεων, γεφυρώνοντας το χάσμα μεταξύ φιλομοναρχικών και βενιζελικών δημοκρατικών.

Στα πολιτικά ζητήματα επικράτησε πλήρης διαφωνία. Ο Σιάντος απαίτησε για το ΕΑΜ σχεδόν τη μισή κυβέρνηση, την απομάκρυνση των δοσιλόγων από τον κρατικό μηχανισμό, τη διάλυση της Χωροφυλακής, δημοψήφισμα για το πολιτειακό τον Φεβρουάριο και εκλογές τον Απρίλιο. Οι μαξιμαλιστικοί αυτοί όροι απορρίφθηκαν από όλες τις πολιτικές δυνάμεις, καθώς θεωρήθηκε ότι θα οδηγούσαν σε κομμουνιστικοποίηση του κράτους.

Το ΚΚΕ επέδειξε αδιαλλαξία, έχοντας την εσφαλμένη εντύπωση ότι η άφιξη του Τσόρτσιλ στην Αθήνα αποτελούσε ένδειξη αδυναμίας. Δεν προχώρησε σε συμβιβασμό που θα του επέτρεπε να διασώσει τις δυνάμεις του και να αποκτήσει σημαντικό μερίδιο εξουσίας.

Το τέλος των Δεκεμβριανών και η Συμφωνία της Βάρκιζας

Στις 30 Δεκεμβρίου, ο βασιλιάς ενέδωσε στις βρετανικές πιέσεις και ανακοίνωσε το διορισμό του Δαμασκηνού ως Αντιβασιλέα, καθώς και την πρόθεσή του να επιστρέψει στην Ελλάδα μόνο εφόσον το επιθυμούσε ο λαός. Ο Γεώργιος Παπανδρέου παραιτήθηκε από την πρωθυπουργία και στις 3 Ιανουαρίου 1945 τον διαδέχθηκε ο Νικόλαος Πλαστήρας.

Στις 5 Ιανουαρίου 1945, οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την Αθήνα υπό την πίεση των ανώτερων κυβερνητικών και βρετανικών στρατευμάτων. Στις 11 Ιανουαρίου ο ΕΛΑΣ υπέγραψε ανακωχή με τους Βρετανούς, και στις 12 Φεβρουαρίου 1945 τα Δεκεμβριανά έληξαν επίσημα με τη Συμφωνία της Βάρκιζας. Το ΕΑΜ είχε υποστεί στρατιωτική και πολιτική ήττα, ανοίγοντας τον δρόμο για τον καταστροφικό Εμφύλιο Πόλεμο που ακολούθησε.

Με πληροφορίες από sansimera.gr