Τι συμβαίνει όταν συναντιούνται ένας καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης και μια σκηνοθέτις; Ένα βιβλίο για τη δικτατορία… αλλιώς! Οι συγγραφείς του «Big Bang 1970–1973. Η άνθηση του πολιτισμού στα χρόνια της δικτατορίας» μίλησαν στον Γιώργο Κουβαρά για τον ρόλο που έπαιξε η δικτατορία στη δημιουργικότητα των καλλιτεχνών και την «αναρχία» της τέχνης.

Οι συγγραφείς του βιβλίου «Big Bang 1970–1973» Στάθης Καλύβας (καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης) και Νατάσα Τριανταφύλλη (σκηνοθέτης-συγγραφέας), φιλοξενήθηκαν στην εκπομπή του Γ. Κουβαρά και μίλησαν για το βιβλίο τους, το οποίο έρχεται να ανατρέψει τη στερεοτυπική αφήγηση των χρόνων της δικτατορίας. Μέσα από αυτό το βιβλίο οι αναγνώστες μπορούν να ανακαλύψουν μια λιγότερο γνωστή αλλά εξαιρετικά γόνιμη περίοδο για τη μουσική, το θέατρο και τις τέχνες γενικότερα.

Η συνεργασία των συγγραφέων ξεκίνησε χρόνια πριν, όταν ο Στάθης Καλύβας βοηθούσε τη Νατάσα Τριανταφύλλη με ένα κείμενο για θεατρική παράσταση. Όπως η ίδια λέει, πάντα την γοήτευε ο τρόπος με τον οποίο ο Καλυβάς «βλέπει το φως μέσα στο σκοτάδι». Το 2017, ένα τυχαίο εύρημα –αναφορές σε τραγούδια και δίσκους που κυκλοφορούσαν την περίοδο της χούντας– στάθηκε η αφορμή για μια βαθύτερη έρευνα. Αυτό που αρχικά φαινόταν παράδοξο, αποδείχθηκε μια αλυσίδα από συνεχείς εκπλήξεις.

Η δισκογραφία της εποχής αποδεικνύεται ποιοτική, τολμηρή και διαχρονική. Πολλά έργα που γνωρίζουμε σήμερα αποσπασματικά, δημιουργήθηκαν ακριβώς τότε, χωρίς όμως να έχουμε συνειδητοποιήσει το ιστορικό τους πλαίσιο. Οι δημιουργικοί άνθρωποι βρήκαν τρόπους να εκφραστούν ερήμην του κράτους, όχι επειδή αγνοούσαν τη βία του καθεστώτος –η χούντα είχε τα όπλα και δεν άφηνε επιλογές– αλλά επειδή η τέχνη βρίσκει πάντα ρωγμές.

Ένα από τα βασικά ερωτήματα που απασχόλησαν τους συγγραφείς ήταν αν ένα τέτοιο βιβλίο θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι «ξεπλένει» τη χούντα. Η απάντηση δίνεται ξεκάθαρα από την αρχή: γιατί να θέλει κανείς να εξωραΐσει ένα καθεστώς που βρίσκεται ήδη σε πλήρη ανυποληψία; Το βιβλίο Big Bang 1970–1973 δεν είναι απολογητικό. Είναι αφηγηματικό και πιο συγκεκριμένα μιλά για μια απόκρυφη ιστορία που άξιζε να ειπωθεί.

Όπως το Big Bang στη φυσική, έτσι και στην περίοδο της δικτατορίας δημιουργήθηκε –παραδόξως– νέος χώρος για τους καλλιτέχνες. Το 1970, η αντικατάσταση της προληπτικής από την κατασταλτική λογοκρισία άλλαξε δραστικά το τοπίο. Μεγάλο μέρος της λογοκρισίας δεν ήταν καν πολιτικό, αλλά ηθικό, γεγονός που ανάγκασε τους δημιουργούς να εφεύρουν νέους, ευρηματικούς τρόπους έκφρασης.

Την ίδια στιγμή, παρατηρείται μια έκρηξη του μαρξιστικού πολιτικού βιβλίου, ενώ οι καλλιτέχνες δεν συνομιλούν μόνο με το καθεστώς, αλλά και με τα παγκόσμια ρεύματα της τέχνης. Ο Μάνος Κατράκης, παρά τις πολιτικές του πεποιθήσεις, συνεργάζεται με το Εθνικό Θέατρο. Η Μαρινέλλα, με το «Σταλιά- σταλιά» το 1969, εγκαινιάζει τη σόλο καριέρα της, διεκδικώντας μάλιστα το τραγούδι όταν έμαθε ότι είχε απορριφθεί από τη Βουγιουκλάκη.

Η ποπ και η ροκ σκηνή, με εκπροσώπους όπως ο Τουρνάς, ακολουθεί τα διεθνή ρεύματα, ενώ ο Λουκιανός Κηλαηδόνης κυκλοφορεί το 1973 τα «Μικροαστικά», ένα από τα πιο επιτυχημένα και διαχρονικά έργα του. Κι όμως, μετά το 1974, η κυριαρχία του πολιτικού τραγουδιού οδηγεί για ένα διάστημα την ποπ και τη ροκ σε παρακμή. Πολλοί καλλιτέχνες που μεσουρανούσαν επί χούντας φοβούνται να το παραδεχτούν, ενώ άλλοι «χάνουν το τρένο» χωρίς να έχουν καμία πολιτική εμπλοκή.

Το βιβλίο μιλά για το πώς η κοινωνία βρίσκει τρόπους να υπάρξει δημιουργικά ακόμη και σε περιοριστικά καθεστώτα – κάτι που συνιστά, τελικά, μια μορφή νίκης. Οι μαρτυρίες των καλλιτεχνών αποκαλύπτουν έναν παράξενο ενθουσιασμό, μια ανάγκη ζωής που ξεπερνά τον φόβο.

Όπως επισημαίνει ο Στάθης Καλύβας, πρέπει να ξεφύγουμε από την ιδέα ότι ο πολιτισμός ορίζεται αποκλειστικά από την πολιτική, με τη Νατάσα Τριανταφύλλη να συμπληρώνει: «μετά τη φασαρία, επικρατεί η αλήθεια». Η διάκριση δεν σημαίνει εξίσωση, αλλά κατανόηση.

Σε μια κοινωνία που ακόμα φοβάται μήπως παρερμηνευθεί ό,τι λέγεται για εκείνη την περίοδο, το Big Bang 1970–1973 λειτουργεί ως υπενθύμιση: ακόμα και στα πιο σκοτεινά χρόνια, η φαντασία, η ανθεκτικότητα και η δημιουργία δεν σωπαίνουν.

Στην ερώτηση για το ποιο θεωρούν ιδανική μουσική υπόκρουση για την ανάγνωση αυτού του βιβλίου οι δυο συγγραφείς απάντησαν χωρίς δεύτερη σκέψη: «Το περιβόλι του τρελού» του Διονύση Σαββόπουλου.

Παρακολουθήστε την άκρως απολαυστική – και παράλληλα αποκαλυπτική – συνέντευξη: