Ξημέρωμα Κυριακής, το τηλέφωνο χτυπάει επίμονα στην ΚΛΙΜΑΚΑ, είναι το τετραψήφιο νούμερο του ελληνικού κέντρου για την πρόληψη των αυτοκτονιών στη χώρα μας. Στην άλλη άκρη της τηλεφωνικής γραμμή κάποιος υποφέρει, βιώνει οξεία κρίση, νιώθει έντονο ψυχικό πόνο, αγωνία, απελπισία… Επικοινωνεί με δυσκολία.

Διαβάστε: OpenAI: Γονικοί έλεγχοι στη χρήση του ChatGPT - Ειδοποιήσεις σε περιπτώσες εντοπισμού "δυσφορίας"


Αυτοκτονίες: Ψυχολογικοί και κοινωνικοί παράγοντες 

«Σε αυτή τη φάση, η αυτοκτονία συχνά βιώνεται από τον ασθενή ως η μόνη "έξοδος" από την οδύνη. Για αυτό και η παρέμβαση πρέπει να είναι άμεση, συνεχής και απόλυτα συντονισμένη. Η αποτροπή αυτοκτονίας είναι ο πυρήνας της καθημερινής μας δουλειάς. Σχεδόν κάθε μέρα ερχόμαστε σε επαφή με ανθρώπους σε οξεία κρίση — είτε δια ζώσης στα ιατρεία μας, είτε μέσω της γραμμής 1018, είτε μέσω της τηλεψυχιατρικής. Η διαδικασία στηρίζεται πάντα σε μια υπεύθυνη, επιστημονικά τεκμηριωμένη αξιολόγηση του αυτοκτονικού κινδύνου, η οποία καθορίζει και τα επόμενα βήματα», μας λέει ο Κυριάκος Κατσαδώρος, Ψυχίατρος, Επιστημονικός Διευθυντής ΚΛΙΜΑΚΑ, Πρόεδρος Κλάδου Τηλεψυχιατρικής ΕΨΕ.

«Η σωστή εκτίμηση της επικινδυνότητας μάς επιτρέπει να κινητοποιήσουμε άμεσα τον ίδιο τον άνθρωπο αλλά και το περιβάλλον του, ώστε να ξεπεραστεί η οξεία κρίση και να υπάρξει πρόσβαση σε θεραπευτική υποστήριξη. Ανάλογα με την περίπτωση, η παρέμβαση μπορεί να περιλαμβάνει παραμονή στο σπίτι με αυστηρούς προστατευτικούς όρους, άμεση μετάβαση στο νοσοκομείο, ενεργοποίηση της οικογένειας, ακόμη και συνεργασία με την αστυνομία όταν απαιτείται για την ασφαλή μεταφορά του ατόμου σε εφημερεύον νοσοκομείο» μας εξηγεί ο κ. Κατσαδώρος.

Κάθε αυτοκτονία αφήνει πίσω της ένα μεγάλο τραύμα στην οικογένεια, στους φίλους, στην πόλη και στη χώρα που καταγράφεται… Αν και ζούμε σε μια κοινωνία που ο μεγαλύτερος φόβος του ανθρώπου είναι ο θάνατος, νέοι άνθρωποι που δεν έχουν καν απολαύσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής τους, αποφασίζουν οι ίδιοι να την τελειώσουν. «Η αγωνία των νέων για την εικόνα τους είναι μεγαλύτερη» θα μας πει ο Στέλιος Στυλιανίδης, Καθηγητής Κοινωνικής Ψυχιατρικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Ιδρυτής & Επίτιμος Πρόεδρος Ε.Π.Α.Ψ.Υ. «Υπερβαίνει ακόμα και το άγχος του θανάτου».

Στοιχείο που σοκάρει και παράλληλα αποκαλύπτει τη βαθιά ψυχική οδύνη που βιώνει η κοινωνία μας. Τα νούμερα είναι αποκαλυπτικά, φανερώνουν την απελπισία, τον πόνο, τον φόβο και τη μοναξιά που υπάρχει εκεί έξω. Έξω από τον ατομικό μας μικρόκοσμο αλλά παράλληλα τόσο κοντά μας. Ορισμένες φορές μπορεί να είναι ακόμα και δίπλα μας… Άνθρωποι που δεν κατάφεραν να ανήκουν σε μια κοινωνική ομάδα, έφηβοι που η εικόνα τους δεν αγγίζει την τελειότητα που επιβάλλει η εποχή των μέσων κοινωνικής δικτύωσης…Ψυχές που επέλεξαν τη λύτρωση από την καθημερινή απελπισία.


Η αυτοκτονία 3η αιτία θανάτου στον κόσμο

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αναφέρει την αυτοκτονία ως 3η αιτία θανάτου στον κόσμο και 1η αιτία θανάτου στις χώρες της Ευρωπαϊκής περιφέρειας στις ηλικίες των νέων ανθρώπων από 19 έως 29 ετών. Ωστόσο μέσα σ’ αυτόν τον αριθμό δεν είναι υπολογισμένα τα περιστατικά που σημειώνονται από συμπεριφορές νέων ανθρώπων υψηλού κινδύνου οι οποίες καταλήγουν σε θανάτους ενώ καταγράφονται ως ατυχήματα. «Εκτός από τον αυξανόμενο ρυθμό των “επιτυχημένων” αυτοκτονιών, υπάρχει ένας πολύ μεγάλος αριθμός νέων που βιώνουν αυτοκτονικό ιδεασμός και έχουν πραγματοποιήσει απόπειρες αυτοκτονίας. Ο αριθμός αυτός είναι δύσκολο να καταγραφεί αξιόπιστα στις επιδημιολογικές έρευνες του ΠΟΥ» μας εξηγεί ο κ. Στυλιανίδης.

Φαίνεται πως το φαινόμενο είναι πολυπαραγοντικό. Οι αιτίες μπορεί να είναι βιολογικές, ψυχολογικές, κοινωνικές ακόμα και περιβαλλοντικές. Το σίγουρο είναι ότι πίσω από κάθε αυτοκτονία κρύβεται συνήθως μια ιστορία με πολύ πόνο και μια ζωή που ίσως θα μπορούσε να έχει σωθεί.

Σύμφωνα με τον καθηγητή κοινωνικής ψυχιατρικής κ. Στυλιανίδη «Η νευροβιολογική ευαλωτότητα εφήβων και νέων σε συνδυασμό με την ύπαρξη ψυχοπαθολογίας, όπως κλινική κατάθλιψη, γενικευμένη αγχώδης διαταραχή, αίσθημα θλίψης και απελπισίας, έλλειψη ενεργού ελπίδας, διαταραχές στον ύπνο, έλλειψη φυσικής δραστηριότητας, κατάχρηση ουσιών, εξάρτηση από το διαδίκτυο, επιδρούν σημαντικά. Η έλλειψη κοινωνικής ενσωμάτωσης, η αίσθηση ότι “δεν με καταλαβαίνουν” ή ότι δεν υπάρχει στέρεος και ασφαλής δεσμός με την οικογένεια, το σχολείο, την κοινότητα, εμφανίζονται στα ερευνητικά δεδομένα ως παράγοντες κινδύνου. Το αίσθημα του “μη ανήκειν”, το μετέωρο βίωμα, η ρευστή ταυτότητα, ο κοινωνικός στιγματισμός αν η εικόνα του εφήβου δεν ανταποκρίνεται στα κυρίαρχα πρότυπα της παρέας του μπορούν να συνδεθούν άμεσα με τον αυτοκτονικό ιδεασμό και την προσφυγή στην αυτοχειρία ως λύτρωση από τη διάχυτη ψυχική δυσφορία».

Με βάση την Eurostat, ο μέσος όρος στην Ευρωπαϊκή Ένωση για το 2022 ήταν 10,6 θάνατοι ανά 100.000 κατοίκους. Στην Ελλάδα, τα επίσημα δημοσιευμένα στοιχεία δείχνουν ότι ο δείκτης είναι χαμηλότερος — περίπου 4,6 ανά 100.000 κατοίκους — όμως αυτό δεν σημαίνει ότι το πρόβλημα είναι μικρότερο. Αντιθέτως, μέσα στα τελευταία χρόνια παρατηρείται αύξηση στις καταγεγραμμένες αυτοκτονίες, η οποία ξεπερνά το 25% σε σχέση με το 2020.

Ο κ. Κατσαδώρος μας επισημαίνει… «Πρέπει επίσης να λάβουμε υπόψη ότι στην Ελλάδα υπάρχει σημαντική υποκαταγραφή των περιστατικών, είτε λόγω λάθους στη δήλωση αιτίας θανάτου είτε λόγω κοινωνικών και θεσμικών παραγόντων που «μετακινούν» τις αυτοκτονίες σε άλλες κατηγορίες. Αυτό σημαίνει ότι ο πραγματικός αριθμός είναι μεγαλύτερος από τον επίσημα καταγεγραμμένο. Η εικόνα αυτή δείχνει ότι, παρά το γεγονός πως η Ελλάδα βρίσκεται κάτω από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο, η τάση είναι ανησυχητική. Τα ελληνικά στοιχεία που διαθέτουμε —και τα οποία παρακολουθούμε διαρκώς μέσα από το Παρατηρητήριο Αυτοκτονιών της ΚΛΙΜΑΚΑ— επιβεβαιώνουν ότι το φαινόμενο απαιτεί συνεχή επαγρύπνηση, ακριβή καταγραφή και οργανωμένη εθνική πολιτική πρόληψης. Η στατιστική εικόνα είναι μόνο η επιφάνεια· η πραγματικότητα απαιτεί συστηματική και σοβαρή προσέγγιση, γιατί πίσω από τους αριθμούς υπάρχουν άνθρωποι και οικογένειες».

Σε εκείνες τις δύσκολες στιγμές που ένας άνθρωπος είναι έτοιμος να βάλει τέλος στη ζωή του η κλινική αξιολόγηση θα πρέπει να είναι άμεση. Και τελικά πόσο εύκολο είναι να «σωθεί» ακόμα και εκείνος που βρήκε το κουράγιο να ζητήσει βοήθεια.

«Ναι. Η αυτοκτονία μπορεί να αποτραπεί, και διεθνώς υπάρχουν σαφείς αποδείξεις ότι τα ποσοστά μειώνονται όταν οι παρεμβάσεις βασίζονται στη σύγχρονη επιστήμη. Το πιο κρίσιμο στοιχείο είναι η έγκαιρη αναγνώριση της ευαλωτότητας, γιατί εκεί βρίσκεται η προβλεψιμότητα του φαινομένου. Οι άνθρωποι που ανήκουν σε ομάδες κινδύνου χρειάζονται σταθερή παρακολούθηση, άμεση πρόσβαση σε υπηρεσίες κρίσης και συνεχή κλινική αξιολόγηση. Η αποτροπή της αυτοκτονίας δεν είναι ένα στιγμιαίο γεγονός αλλά μια οργανωμένη διαδικασία, στην οποία το άτομο δεν μένει ποτέ μόνο: μια ομάδα της ΚΛΙΜΑΚΑ βρίσκεται διαθέσιμη συνεχώς, μέχρι να σταθεροποιηθεί η κατάσταση και η θεραπεία να αρχίσει να αποδίδει. Στη σύγχρονη ψυχιατρική, η αυτοκτονία αποτελεί τη μόνη αιφνίδια, δυνητικά θανατηφόρα κατάσταση, και απαιτεί υψηλή κλινική ετοιμότητα και εξειδίκευση. Εξίσου σημαντικό είναι να υπάρχουν ασφαλή νοσοκομειακά περιβάλλοντα, εκπαιδευμένο προσωπικό και πρωτόκολλα που να διαχειρίζονται σωστά τον αυτοκτονικό ιδεασμό. Σε χώρες όπου εφαρμόστηκαν οργανωμένες διαδικασίες στα νοσοκομεία, οι αυτοκτονίες μειώθηκαν θεαματικά. Καθοριστικό ρόλο αποκτά και η γενετική συμβουλευτική, η οποία βοηθά να αναγνωριστούν οι γενετικοί και βιολογικοί παράγοντες που επηρεάζουν την ευαλωτότητα, δίνοντας τη δυνατότητα για πιο στοχευμένες και εξατομικευμένες προληπτικές παρεμβάσεις. Η γνώση αυτή δεν στιγματίζει· αντιθέτως, επιτρέπει να οργανώσουμε από νωρίς την προστασία που χρειάζεται κάθε άνθρωπος και η οικογένειά του» μας εξηγεί ο επιστημονικός Διευθυντής ΚΛΙΜΑΚΑ.


Το 73% των αυτοκτονιών συμβαίνουν σε χώρες χαμηλού ή μέσου εισοδήματος

Το 73% των αυτοκτονιών σύμφωνα με τον ΠΟΥ συμβαίνουν σε χώρες χαμηλού ή μέσου εισοδήματος. Υψηλότερο κίνδυνο να καταφύγουν στην αυτοκτονία διατρέχουν οι έφηβοι με προβληματικές συνθήκες στέγασης, εκείνοι που ζούνε σε ανθρωπιστικά ευάλωτα περιβάλλοντα, όσοι βιώνουν χρόνιες ασθένειες ή αναπηρίες ή που ανήκουν σε μειονότητες κοινωνικά στιγματισμένες. Οι οικονομικές κοινωνικές ανισότητες συνδέονται με αυξημένο άγχος, μείωση της ψυχικής ανθεκτικότητας, βίωμα εγκλωβισμού, περιορισμένες ευκαιρίες για το μέλλον. Τέλος, η επισφάλεια που προκαλείται από την κλιματική κρίση ενισχύει το αίσθημα ευαλωτότητας και αβεβαιότητας μπροστά σε κάτι που δεν μπορεί να αλλάξει. Η κουλτούρα του κενού και η έλλειψη νοήματος, όταν όλα μετρώνται με δείκτες αποδοτικότητας (performance) και δείκτες κατανάλωσης, ενισχύσουν το επώδυνο ενδοψυχικό βίωμα του κενού, την πλήξη και, επομένως, τις αυτοκτονικές τάσεις.

«Στη μετανεωτερική κοινωνία, αυτό που έχει αλλάξει ριζικά είναι η μετάβαση από τις μεγάλες αφηγήσεις για κοινωνική και οικονομική πρόοδο στην κοινωνία του ατόμου και κοινωνία κινδύνου, με χαρακτηριστικά την ανασφάλεια του πολίτη ως προς τη διατήρηση του βιοτικού επιπέδου και των δικαιωμάτων, την απώλεια των σταθερών αναφορών και των ψυχικών εγγυητών που συγκροτούν μια στέρεη ταυτότητα, τη δραματική ρευστότητα του κοινωνικού δεσμού, όπου το “εμείς” γίνεται ένα παθητικό και φοβικό “εγώ”» αναφέρει ο κ. Στυλιανίδης.

Το φαινόμενο των αυξημένων αυτοκτονιών φαίνεται από τις ετήσιες εκθέσεις του παγκόσμιου οργανισμού υγείας ότι απασχολεί τους ειδικούς όλο και περισσότερο τα τελευταία χρόνια. Ειδικά τώρα που σε όλη αυτή την κατάσταση συμβάλουν σε ένα βαθμό και τα social media επηρεάζοντας την ψυχική κατάσταση των νέων καθημερινά.


Η επίδραση των social media και της ΑΙ στην ψυχική υγεία των νέων

«Τα social media και η εισβολή της ΑΙ, χωρίς την ύπαρξη ενός ρυθμιστικού πλαισίου και καλών πρακτικών ψηφιακού εγγραμματισμού μπορούν να μετατραπούν από εργαλεία σύνδεσης και πληροφόρησης σε εργαλεία ουσιαστικής αποσύνδεσης και απανθρωποποίησης. Οφείλουμε ως πολιτεία και ως επαγγελματίες ψυχικής υγείας να ξανασκεφτούμε και να επανασχεδιάσουμε το υπάρχον “σύστημα” από την αρχή: Με οργανωμένες δράσεις πρόληψης και τεχνολογικά ενημερωμένες μεθοδολογίες ψηφιακού εγγραμματισμού, ενίσχυση και στήριξη των εκπαιδευτικών στον ρόλο τους, εκπαίδευση των νέων επαγγελματιών σε σύγχρονες βραχείες ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις, λογοδοσία, αξιολόγηση και αυτοαξιολόγηση ενός εθνικού σχεδίου ψυχικής υγείας για την προστασία των ευάλωτων συμπολιτών μας, ειδικά των παιδιών και των εφήβων».

Ο Κυριάκος Κατσαδώρος που εκτός από επιστημονικός διευθυντής της ΚΛΙΜΑΚΑ είναι και εθνικός αντιπρόσωπος στη διεθνή ένωση για την πρόληψη της Αυτοκτονίας μας περιγράφει τους τρόπους πρόληψης που θα βοηθούσαν να μειωθούν τα νούμερα των αυτοκτονιών. «Σε διεθνές επίπεδο, τα καλύτερα αποτελέσματα έχουν έρθει από χώρες που εφαρμόζουν εθνικές στρατηγικές για την αυτοκτονία, με δράσεις στην κοινότητα, στα σχολεία, στα ΜΜΕ και στο υγειονομικό σύστημα. Σε αυτές τις χώρες, η μείωση των αυτοκτονιών ξεπερνά το 30–40%. Στην Ελλάδα, η ΚΛΙΜΑΚΑ εφαρμόζει ήδη ένα πιλοτικό πρόγραμμα στα νησιά, με στόχο να μειωθούν οι αυτοκτονίες κατά 45–55% μέσα στα επόμενα 5 έως 8 χρόνια. Το πρόγραμμα περιλαμβάνει συστηματική αναγνώριση της ευαλωτότητας, στενή παρακολούθηση των ανθρώπων υψηλού κινδύνου, ενίσχυση των τοπικών δομών, τηλεψυχιατρική κάλυψη, οργανωμένα πρωτόκολλα κρίσης και ασφαλή νοσοκομεία. Η εμπειρία μάς δείχνει ότι όταν οι παρεμβάσεις είναι οργανωμένες, επιστημονικά τεκμηριωμένες και εφαρμόζονται σε επίπεδο κοινότητας, η αυτοκτονία μπορεί να προληφθεί και η ανθρώπινη ζωή να προστατευθεί ουσιαστικά. Όταν είμαστε κοντά στον άνθρωπό μας και τον αντιμετωπίζουμε με αληθινό ενδιαφέρον, μπορούμε να αντιληφθούμε τις μικρές αλλαγές που δείχνουν ότι κάτι μέσα του δυσκολεύεται — και έτσι να προσεγγίσουμε μια βοήθεια που μπορεί πραγματικά να τον στηρίξει».