του Σταύρου Παπαντωνίου

Ποιος μπορεί να ήταν ο καλλιτέχνης που έκανε πριν 23 αιώνες το εκπληκτικής τέχνης αυτό ψηφιδωτό στην Αμφίπολη, που κάνει από χτες το γύρο των μεγαλύτερων Μέσων Ενημέρωσης στον κόσμο, προκαλώντας τον θαυμασμό.

Ο Απελλής ήταν ξακουστός ζωγράφος της αρχαιότητας που ήκμασε κατά την περίοδο της 112ης Ολυμπιάδος δηλαδή μεταξύ του 332 και του 329. Υπήρξε ενεργός τουλάχιστον μέχρι το 305 π. Χ, όταν ο Πτολεμαίος ανακηρύχθηκε βασιλιάς. Εκτιμάται ότι έζησε από το 352 έως το 300 περίπου και καταγόταν από την ιωνική πόλη Κολοφώνα βόρεια της Εφέσου. Ο χρόνος ο οποίος έζησε συμπίπτει με την υπόθεση πως μπορεί να είναι αυτός ο σχεδιαστής του εντυπωσιακού ψηφιδωτού στην Αμφίπολη. Αλλά δεν είναι μόνο ο χρόνος κατά τον οποίο έζησε.

Η σχέση του με τον Φίλιππο και τον Μέγα Αλέξανδρο

Ο Απελλής ανήκε στο στενό βασιλικό περιβάλλον. Εργάστηκε για λογαριασμό του Φιλίππου Β’ και στην συνέχεια η "παράδοση" πέρασε στον γιο του Αλέξανδρο τον Γ' . Φιλοτέχνησε αρκετές προσωπογραφίες και των δύο. Ο Πλίνιος αναφέρει πως ο Μέγας Αλέξανδρος εκτιμούσε ιδιαίτερα τις ικανότητες του και είχε απαγορεύσει σε οποιονδήποτε άλλον να τον αποτυπώνει. (Πλίνιος, Φυσική Ιστορία, βιβλίο 35, παρ. 85).Όταν ο στρατηλάτης ξεκίνησε την εκστρατεία του , ο Απελλής τον ακολούθησε μέχρι την Έφεσο. Την σχέση του Απελλή με την βασιλική αυλή, επιβεβαιώνει και ο Πλούταρχος, στο “Περί Αλεξάνδρου Τύχης ή Αρετής”, που λέει χαρακτηριστικά πως “εκ των Αλεξάνδρων ο μεν του Φιλίππου υπήρξεν ανίκητος, ο δε του Απελλού αμίμητος”. Ο ίδιος συγγραφέας λέγει, επίσης, για τον ίδιο πίνακα, ότι έδωσε το χρώμα του δέρματος του Αλεξάνδρου φαιότερο. 

Κορυφαία έργα

Ο Απελλής είχε ζωγραφίσει σπουδαία έργα. Ανάμεσα τους τον "Αλέξανδρο Κεραυνοφόρο" στον ναό της Αρτέμιδος στην Έφεσο για τον οποίο μάλιστα οι αρχαίες πηγές λένε πως πήρε το υπέρογκο ποσό των 20 χρυσών ταλάντων (Πλίνιος, βιβλίο 35, παρ. 92).

Ο Αλέξανδρος Κεραυνοφόρος, έργο του Απελλή: 

Έχει κάνει ακόμα την «Αναδυόμενη Αφροδίτη», όπου χρησιμοποίησε σαν μοντέλο την εταίρα της Αθήνας και ερωμένη του Πραξιτέλη, την Φρύνη. Ο Στράβων γράφει ότι ο Απελλής εμπνεύσθηκε το θέμα του πίνακα όταν είδε την περίφημη εταίρα Φρύνη να λούζεται στην Ελευσίνα. Ο πίνακας αφιερώθηκε στο Ναό του Ασκληπιού στην Κω.

«Η Συκοφαντία», είναι ένα ακόμη σπουδαίο έργο του, το οποίο μάλιστα μπορεί να δίνει κάποιες απαντήσει και ιστορικά. (βλέπε παρακάτω). Ο συγκεκριμένος πίνακας , υπάρχει σε αντίγραφο από τον Σάντρο Μποτιτσέλι ο οποίος το ζωγράφισε βασισμένος σε περιγραφή του Λουκιανού. Η ιστορία του πίνακα δείχνει και τις δολοπλοκίες που συνέβαιναν, στο βασίλειο του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Τότε ο ζωγράφος Αντίφιλος , είχε ενοχληθεί έντονα που ο βασιλιάς της Αιγύπτου Πτολεμαίος Α’ ο Λάγου έδειχνε ιδιαίτερη εκτίμηση στον Απελλή παρά σε αυτόν. Για το λόγο αυτό, ο Αντίφιλος συκοφάντησε τον Απελλή στον Πτολεμαίο ότι δήθεν συμμετείχε στη συνωμοσία του έπαρχου της Τύρου Θεοδότα εναντίον του Πτολεμαίου. Ο Πτολεμαίος εξοργίσθηκε κατά του Απελλή αλλά όταν αργότερα έμαθε την αλήθεια ντράπηκε και α) δώρισε στον Απελλή 100 τάλαντα και β) του έδωσε τον Αντίφιλο σαν δούλο. Αντιδρώντας ο Απελλής στη συκοφαντία, εξ αιτίας της οποίας κινδύνευσε, ζωγράφισε τον περίφημο πίνακα «Διαβολή» δηλαδή συκοφαντία. 

Το έργο του Σάντρο Μποτιτσέλι: 

Πως μπορεί να συνδέεται το ψηφιδωτό της Αμφίπολης με τον ξακουστό καλλιτέχνη;

«Το ψηφιδωτό είναι κατασκευασμένο από μικρά βότσαλα, λευκού, μαύρου, γκριζωπού, μπλέ, κόκκινου και κίτρινου χρώματος» μας ενημερώνει το υπουργείο Πολιτισμού.

Πράγματι ο Απελλής έγινε διάσημος για τον πλούτο των χρωμάτων του, καθώς είχε ανακαλύψει τρόπους παρασκευής πολλών διαφορετικών χρωμάτων, πρωτοπορώντας για την εποχή του. Χρησιμοποιούσε ένα τρόπο βαφής που κανείς άλλος δεν μπόρεσε να τον μιμηθεί, ενώ από τις αρχαίες πηγές επισημαίνεται η ιδιαίτερη ικανότητα του στην συμμετρία και το μέτρο.

Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά τα βλέπουμε στο ψηφιδωτό της Αμφίπολης. Ο Πλίνιος αναφέρει πως χρησιμοποιούσε και μία τεχνική η οποία διατηρούσε τα χρώματα, κάτι που ίσως δικαιολογεί και το γεγονός ότι τα χρώματα της Αμφίπολης έχουν διατηρηθεί 2.300 χρόνια μετά. ’λλο έντονο χαρακτηριστικό της τέχνης του Απελλή, ήταν η λεπτότητα των χαρακτηριστικών, η αληθοφάνεια των χρωμάτων και η εκφραστικότητα των μορφών. Στοιχεία που τα συναντούμε όλα στο ψηφιδωτό της Αμφίπολης.

Ο Απελλής ήταν μπροστά από την εποχή του και για έναν ακόμη λόγο, που δεν μπορούμε ωστόσο να τον επιβεβαιώσουμε ακόμα στο ψηφιδωτό της Αμφίπολης.  Ήταν ο πρώτος που ζωγράφισε αλληγορικές εικόνες, όπως η συνωμοσία, ο φθόνος, η άγνοια. Μένει για αυτό να δούμε ποιος τελικά είναι ο γενειοφόρος και αν συμβολίζει κάτι. Αν ο γενειοφόρος δεν είναι υπαρκτό πρόσωπο, αλλά κάποιος Θεός, όπως ο Πλούτωνας, τότε είναι και αυτό ένα ακόμη χαρακτηριστικό που μπορεί να αποδοθεί στον προσωπικό ζωγράφο του Μεγάλου Αλεξάνδρου. 

Το κύριο χαρακτηριστικό της τέχνης του Απελλή ήταν η λεπτότητα των χαρακτηριστικών γραμμών του, η αληθοφάνεια των χρωμάτων του, η άμετρη χάρη, καλλονή. Ο Πλίνιος υποστήριξε μάλιστα πως ο Απελλής ήταν ανώτερος από τους μεταγενέστερους ζωγράφους και οι προσωπογραφίες του ήταν τόσο πιστές που μπορούσε κάποιος να καταλάβει μέχρι και την ηλικία του εικονιζόμενου προσώπου.

Ιστορικό πλαίσιο:

Έχουμε και στο παρελθόν διατυπώσει την πεποίθηση ότι επειδή οι ιστορικές πηγές της εποχής είναι ανεπαρκής για να μας δώσουν στοιχεία, ένα κομβικό σημείο που λείπει από τα γεγονότα είναι το τι αποφασίστηκε στην σύσκεψη στον Τριπαράδεισο, όπου πρωταγωνιστικό ρόλο είχε ο Πτολεμαίος, που κατείχε την σορό του Αλεξάνδρου. 

Θυμίζουμε το σχετικό απόσπασμα:

“Ο Περδίκκας στην εκστρατεία που έκανε για να κλέψει το πτώμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ηττήθηκε κατά κράτος από τον Πτολεμαίο τον Σωτήρα, που είχε κλέψει στην Συρία τον Μέγα Αλέξανδρο. Λίγους μήνες μετά ο Αντίπατρος ορίσθηκε αντιβασιλέας. Έκανε σύσκεψη στον Τριπαράδεισο ώστε να σταματήσουν οι διαφορές των διαδόχων και εκεί λέει ο Σικελιώτης πως αποφασίστηκε η μετάβαση των βασιλέων στην Μακεδονία. Στην σύσκεψη συμμετείχε και ο Πτολεμαίος ο οποίος είχε το πτώμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου”.

Υπόθεση:

Το έργο «Συκοφαντία» και ο τσακωμός του Απελλή με τον Πτομελαίο των Σωτήρα (γνωστό και ως Λάγου, καθώς ήταν ιδρυτής της Πτολεμαϊκής Δυναστείας των Λαγιδών) μαζί με την μετάνοια που είχε αργότερα ο Πτολεμαίος απέναντι του, μπορεί να «φωτογραφίζει» ένα μικρό κομματάκι της όλης απόφασης στον Τριπαράδεισο. Δηλαδή ο Πτολεμαίος που είχε κομβικό ρόλο στην σύσκεψη, μπορεί να αποφάσισε από κοινού με τους υπόλοιπους την δημιουργία του βασιλικού τάφου στην Αμφίπολη. Και μαζί με την δημιουργία του βασιλικού τάφου, επισφράγισε την μετάνοια του απέναντι στον Απελλή, αναθέτοντας του την δημιουργία του ψηφιδωτού. 

 Με αυτό τον τρόπο ίσως και να εκτελούσε μία επιθυμία του ίδιου του Μεγάλου Αλεξάνδρου. 

Αν ευσταθεί αυτή η υπόθεση, ότι ο Πτολεμαίος απλά εκτέλεσε μία εντολή για την δημιουργία του τάφου, αφού ήταν και ο κάτοχος του πτώματος, τότε το ερώτημα είναι που βρέθηκαν τα λεφτά για ένα τέτοιο μνημείο, με δεδομένο ότι το κόστος του αναβαίνει και άλλο με το ψηφιδωτό.

Δύο άνθρωποι τότε είχαν τόσα λεφτά. Ο ίδιος ο Μέγας Αλέξανδρος, που όμως είχε πεθάνει και η μητέρα του Ολυμπιάδα, που πιθανότατα να είναι και αυτή που χρηματοδότησε το υπέρογκο κόστος του τύμβου Καστά, για να ταφεί μέσα ο σπουδαίος ή οι σπουδαίοι νεκροί.