Του Σταύρου Παπαντωνίου

 

Συνάντησα τον Φίλιππο Κουτσαφτή, τον δημιουργό της "Αγέλαστος Πέτρα". Το συγκεκριμένο ντοκυμαντέρ, είχε αποσπάσει άριστες κριτικές και πολλά βραβεία, κάνοντας γνωστό τον δημιουργό του και βάζοντας τότε τον πήχη πολύ ψηλά, αφού κατά κοινή ομολογία ήταν κάτι πολύ διαφορετικό από όσα είχαμε δει μέχρι τότε.15 χρόνια μετά ο Φίλιππος Κουτσαφτής , "μετακόμισε" από την Ελευσίνα στην Αρκαδία.

Βλέποντας τα 90 λεπτά της νέας του δουλειάς "Αρκαδία Χαίρε" μπήκα αρχικά σε δίλημμα, ποιά από τις δύο ταινίες με εντυπωσίασε περισσότερο. 
Το σκέφτηκα λίγο καλύτερα και τελικά δεν υπήρχε κανένας λόγος να διαλέξω. Με την ταινία αυτή, το ίδιο σπουδαία και επιβλητική , βαθειά φιλοσοφική, ο Φίλιππος Κουτσαφτής επιστρέφει, βλέποντας ξανά τον κόσμο μέσα από την δική του πολύ ξεχωριστή ματιά , την οποία μεταφέρει στον θεατή, με τρόπο σχεδόν αρχαίας τραγωδίας. Οι ταινίες του- όποιος τις έχει δει αντιλαμβάνεται τι εννοώ- αλλάζουν τελείως τον τρόπο που αντιλαμβάνεται κάποιος τον ίδιο τον κόσμο, παρά το γεγονός ότι όπως λέει ο ίδιος δεν είναι παρά "μικρές ψηφίδες", "θραύσματα κεραμικά" πάνω στην απέραντη γραμμή του χρόνου. 

Αυτή την φορά στην Αρκαδία, περνώντας από το "αρχαίο πέρασμα" του Αρτεμισίου, κολλάει τις ψηφίδες ενός ατελείωτου ψηφιδωτού ιστορίας. Προσπαθώντας να συνθέσει το παζλ , ενός τόπου αινιγματικού και αρχαίου , που αποτυπώθηκε σε όλη την Ευρώπη της Αναγέννησης με το διφορούμενο "et in Arcadia ego", το χθες εναλλάσσεται με το σήμερα , με τρόπο συναρπαστικό , μυστηριακό, απόλυτα ανθρωποκεντρικό. 
Κάθε ψηφίδα που βάζει, δεν είναι παρά ένα ελάχιστο κομμάτι , μία μικρή μνεία πάνω στην αόρατη γραμμή της ιστορίας και στα φιλοσοφικά ερωτήματα, τα οποία μένουν σχεδόν πάντα αναπάντητα.

Η εντύπωση που μου άφησε η ταινία είναι πως τελικά  η "Αρκαδία Χαίρε" είναι μία "Αγέλαστος Πέτρα". Ένα κινηματογραφικό καρέ που καταγράφει την απουσία, που είναι διάχυτη σε αυτό τον τόπο και εστιάζει σε σημεία , που όποιος την δει , την επόμενη φορά που θα περάσει το Αρτεμίσιο, θα δει διαφορετικά τα ίχνη των ανθρώπων , που πέρασαν από εκεί αφήνοντας για πάντα τις προσευχές τους, το δράμα τους , τα όνειρα τους.

 

 

Mετά την «Αγέλαστο Πέτρα», είναι έτοιμη η νέα σας δουλειά «Αρκαδία Χαίρε». Και στις δύο ταινίες βλέπουμε το κοινό να είναι μία ανασκαφή. Τι σημαίνει αυτό για εσάς; Και πώς συνδέεται το  χθες με το σήμερα;

Αυτό είναι μέρος της δικής μου αναζήτησης ως ένα βαθμό.  Στη νέα ταινία την «Αρκαδία Χαίρε» δεν είναι μια ανασκαφή το κεντρικό θέμα. Είναι ένα σημαντικό, αλλά όχι το κεντρικό θέμα, το οποίο δεν ξέρω πως θα  μπορούσε να το ορίσει κανείς. Είναι ίσως να βρει κανείς αυτά τα θραύσματα που υπάρχουν μέσα από την ιστορία και σε αυτόν τον συγκεκριμένο τόπο. Από την μυθολογία ακόμη, μέχρι την πρόσφατη ιστορία και να βρει τον συσχετισμό που μπορούν να έχουν με το σήμερα. Να αφηγηθεί κανείς μια ιστορία δηλαδή, με αυτά τα θραύσματα που αποτελούν μια γραμμή στην ουσία πάνω στο χρόνο. Θραύσματα ιστορίας, θραύσματα αρχαιολογικά, θραύσματα από λατρείες έτσι όπως έχουν επιβιώσει, ακόμα και θραύσματα λέξεων.

Η ιστορία αποτελεί για εσάς πηγή έμπνευσης; Πως την βλέπετε την ιστορία;

Η ιστορία είναι μέρος της ταυτότητας ενός τόπου. Δεν μπορείς όταν μιλάς για την Αρκαδία, για παράδειγμα, να το αγνοήσεις αυτό το πράγμα. Βέβαια, μια ταινία δεν είναι μια ιστορική μελέτη που αρχίζει από την προϊστορία και τελειώνει στις μέρες μας. Όλα αυτά γίνονται επιλεκτικά και ούτε αποτυπώνει με έναν αντικειμενικό τρόπο τα ιστορικά γεγονότα, τα κοινωνικά γεγονότα. Δεν είναι αυτός ο στόχος εξάλλου.

Γιατί διαλέξατε την Αρκαδία, τι ήταν αυτό που σας προκάλεσε στον τόπο αυτό;

Ένας απλός και πρακτικός λόγος , ήταν πως στη Τεγέα υπάρχει το κοινωφελές ίδρυμα «Μιχαήλ Στασινόπουλος Βιοχάλκο» που έχει έδρα εκεί. Τους πρότεινα την συγκεκριμένη ταινία και δεχτήκαν ευχαρίστως να την χρηματοδοτήσουν. Κατά συνέπεια, πήγα εκεί και γιατί βρήκα μια χρηματοδότηση. Το γεγονός ωστόσο πως έχω δαπανήσει έξι χρόνια στην Αρκαδία σημαίνει ότι με ενδιέφερε ο τόπος. Πέραν τούτου, αυτό που επιδιώκω να  κάνω μέσα από τις δουλειές μου, είναι ότι θέλω να μετατρέψω μια δουλειά τέτοιου τύπου, σε ένα βίωμα. Και, ως ένα βαθμό το πετυχαίνω δαπανώντας πολύ χρόνο. Όσον αφορά την Αρκαδία, είναι πάρα πολλά πράγματα που μπορώ να πω. Η Αρκαδία είναι φορτισμένη με τους περισσότερους ελληνικούς μύθους. Θεωρείται η γενέτειρα των περισσοτέρων ελληνικών μύθων. Επιπλέον, υπάρχει και ένας άλλος μύθος στην Αρκαδία, που είναι εισαγόμενος από τη Ρώμη .Από εκείνη την εποχή λοιπόν, υπήρχαν λόγοι που θεωρούσαν, πως αν υπάρχει κάπου ένας υγιής παράδεισος , όπου μπορούσε να κυριαρχήσει η αρμονία, ο άδολος έρωτας και το μέτρο, αυτός είναι η Αρκαδία.

Είναι αυτό το αινιγματικό «et in Arcadia Ego»;

Από εκείνα τα χρόνια και για πολλούς αιώνες αυτό ήταν ένα πολύ μεγάλο πνευματικό ρεύμα προς τη δύση, που επηρέασε τη λογοτεχνία,  τη μουσική, τη ζωγραφική. Στη ζωγραφική, ο Πουσέν, που ήταν ένας γάλλος ζωγράφος και έζησε στην Ιταλία, ζωγράφισε μια σειρά από πίνακες  που είναι αφιερωμένοι στην Αρκαδία και πιο γνωστός είναι αυτός με το  «et in Arcadia ego». Είναι στην ουσία μια πρόταση που δεν έχει ρήμα. Kανονικά θα έπρεπε να πούμε  « et in Arcadia ego sum», δηλαδή «και εγώ στην Αρκαδία γεννήθηκα». Το ρήμα όμως λείπει και ο καθένας βάζει αυτό που θέλει. Αυτός όμως ο μύθος δεν ρίζωσε ούτε στον Ελλαδικό χώρο ούτε και στην Αρκαδία, όπως πολλοί ακόμα μύθοι.

Σε πολλά σημεία και στις δύο σας δουλειές υπάρχουν πλάνα, σκηνές, όπου η φιλοσοφία τους είναι να μπλέκεται  η αρχαία θρησκεία με την νέα. Όπως την σκηνή της ταινίας που υπάρχει προσκύνημα στη Παναγία και υπάρχει φόντο η ταμπέλα από τον αρχαιολογικό χώρο της  Αθηνάς Αλέας. Εσείς πως το βλέπετε το συγκεκριμένο σημείο;

 

Επιβεβαιώνουμε απλά με αυτό τον τρόπο την συνείδηση της ιερότητας  του χώρου.

Ισχύει και αλλού στον ελλαδικό χώρο;

Ναι ισχύει παντού. Ξεκίνησε από την Ελευσίνα. Από αυτά τα ελάχιστα που γνωρίζουμε από τα Ελευσίνια μυστήρια, υπάρχουν κομμάτια που τα υιοθέτησε ο χριστιανισμός στη συνέχεια. Λέει ο μύθος, πως ένα πολύ σημαντικό κομμάτι που σχετιζόταν με τα δεικνυόμενα στα  Ελευσίνια μυστήρια, είναι όταν τους έδειχναν   στην τελευταία φάση της μύησης, ένα θερισμένο στάχι. Συμβολισμός του σπόρου του σταριού υπάρχει σε ένα κομμάτι από το «Κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο» που λέει «Αν ο κόκκος του σίτου πέσει στη γη μόνον αυτός μένει, αν δε, αποθάνει πολύ καρπό φέρνει». Δηλαδή αν αποθάνει, σημαίνει αν τον θάψουμε, αυτός ανθίζει και φέρνει ένα καινούριο φυτό και φέρνει πολλαπλάσιο καρπό. Κατά συνέπεια, ο θάνατος είναι η αλυσίδα για τη ζωή, είναι ο δρόμος για τη ζωή, είναι προϋπόθεση για τη ζωή. Αυτό υπάρχει σήμερα στα ψυχοσάββατα, εξού και η εμμονή με τα ψυχοσάββατα που υπάρχει και στις δύο ταινίες. Πέραν τούτου, γενικώς οι θρησκείες και οι πολιτισμοί, κάπως διαδέχονται η μία την άλλη. Και παρόλες τις συγκρούσεις που φέρνει το νέο με το καινούριο, υιοθετούνται πράγματα από την προηγούμενη θρησκεία στη νέα. Στην Ελευσίνα για παράδειγμα υπήρχε αυτό το κομμάτι που ο ιερέας έλεγε μέσα στο ναό «Τα σα εκ των σων σοι προσφέρομεν

κατά πάντα και δια πάντα».

Αυτό είναι κομμάτι λατρείας που γνωρίζουμε από τα μινωϊκά χρόνια από την Κρήτη ακόμα, δηλαδή 17ος αιώνας προ Χριστού.  Ό, τι έχει αγγίξει την ουσία της ύπαρξης δεν μπορεί να αλλάξει εύκολα, δεν μπορεί να ξεπεραστεί. Η φράση από τα Ελευσίνια Μυστήρια που προανέφερα σημαίνει «ότι αυτά που μας έδωσες», λένε οι θνητοί απευθυνόμενοι στη θεότητα και επιβιώνουμε,  «σε αυτά σου προσφέρουμε την ευγνωμοσύνη και την ευχαρίστηση μας».  Αυτό δεν μπορεί να αλλάξει σαν φιλοσοφία.

Αυτό που περιγράφετε το βιώσατε και στην Ελευσίνα και στην Αρκαδία με χώρους λατρείας;

Ναι, όπως το παράδειγμα που αναφέρατε. Συμπτωματικά, εκεί που ασπάζονται την εικόνα ήταν και είναι ο βωμός της Αθηνάς γιατί στους αρχαίους ναούς η λατρεία δεν γινόταν μέσα στον ναό, όπως σήμερα, αλλά γινόταν έξω. Εκεί που γινόταν η δράση, είναι σαν να πατάει στον τόπο που γινόταν η λατρεία για πολλούς αιώνες. Ο ναός ο συγκεκριμένος είναι χτισμένος με μάρμαρα από τον αρχαίο ναό, δηλαδή μοιάζει σαν τα δάνεια της αρχαίας θρησκείας.

Βλέπουμε τον χρόνο και στις δύο ταινίες σας να είναι σχετικός. Εσείς τον χρόνο πως τον βλέπετε;

 

Δεν ξέρω αν μπορώ να τον προσδιορίσω. Τον χρόνο θα πρέπει να τον φανταστεί κανείς σαν και αυτόν τον χρόνο που καλείσαι να πατήσεις πάνω σε ένα αρχαίο σκαλοπάτι και μετά να σκοντάψεις σε μια βυζαντινή εκκλησία.

Λέτε στην ταινία πως τον δρόμο «Όταν το διαβαίνεις δεν γίνετε ούτε πιο όμορφος ούτε πιο άσχημος». Έτσι και τις δράσεις  των ανθρώπων;

 

Αυτό το λέει ο Πεσουά. Περνούν, περνάμε και ξεχνιόμαστε

Είναι κανόνας;

Ναι, κατ’ εξοχήν. Aυτό είναι και το σχόλιο που έχει στο τέλος η ταινία. Για το πλήθος των ανωνύμων που έζησαν σε αυτούς τους τόπους. Είναι αυτοί που τους ενδυνάμωσαν.

Σαν καλλιτέχνης και σαν άνθρωπος πιστεύετε πως τα «άγνωστα» πρόσωπα των ταινιών σας είναι αυτά που κινούν τελικά την ιστορία;

Ένα από αυτά τα πρόσωπα είμαστε και εμείς, εντέλει. Ναι, ναι. Είναι οι άνθρωποι που σηκώνουν το βάρος της ιστορίας και που δεν τους μνημονεύει τελικά η ιστορία, παρά μόνο πολύ επιλεκτικά και πολύ τυχαία πολλές φορές. Ξέρετε, έχουν βρει κάποιες στήλες στη Τεγέα αλλά δεν τις έχουμε βάλει, γιατί δεν είναι δημοσιευμένες ακόμα από την αρχαιολογική υπηρεσία. Έχουμε μια στήλη  που έχει τα ονόματα οχτώ στρατιωτών, οι οποίοι σκοτώθηκαν σε κάποια μάχη κάπου στην Ελληνιστική εποχή. Το ενδιαφέρον είναι διαπίστωσαν οι αρχαιολόγοι με έκπληξη πως η στάση τους είχε κρατήσει το αποτύπωμα της επιθανάτιας αγωνίας, δηλαδή βρέθηκαν σε κυρτή θέση όπως όταν πεθάναν. Πιθανότατα πεθάναν την ώρα που πολέμησαν.

Υπάρχουν όμως προσωπικότητες στην ιστορία που δεν ξεχάστηκαν ποτέ, όπως ο Μέγας Αλέξανδρος, ο Κολοκοτρώνης, ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος.

Σύμφωνοι

Άρα;

Εδώ έρχεται η επόμενη πρόταση του Πεσουά που λέει «Και ο ήλιος βγαίνει κάθε μέρα στην ώρα του» αυτό είναι το  αισιόδοξο.

Τι περιμένουμε από εδώ και πέρα;

 

Πάμε στην μινωϊκή Κρήτη, στο ανατολικό άκρο της Κρήτης είναι το ανάκτορο της Ζάκρου. Είναι μια δουλειά που την παρακολουθώ πολλά χρόνια, όπως και τις άλλες δύο. Διότι αυτό που πρέπει να σας πω , είναι πως το κίνητρο δεν είναι να κάνω μία ταινία απλά. Το κίνητρο είναι η διαδικασία που έχει όφελος την γνώση, μπήκα σε αυτήν την διαδικασία για να μάθω, όχι για να προσθέσω μια παραγωγή.

Αυτό πότε πιστεύετε να βγει;

Σε αυτό έχει βρεθεί μια βιομηχανία, που ονομάζεται Raycap, δεν έχουν σχέση με τον κινηματογράφο και θα χρηματοδοτήσουν την ταινία.

Επειδή μιλάμε για χρηματοδότηση, το Ελληνικό κράτος που είναι σε όλο αυτό;

Το κέντρο κινηματογράφου υπολειτουργεί σε οικονομικό τομέα, η ΕΡΤ δεν έχει συσταθεί ξανά ακόμα. Άρα, ο καθένας προσπαθεί να βρει κάποιες χορηγίες.

Η πολιτική κατάσταση πως σας φαίνεται;

Κοιτάξτε επειδή έγιναν πολλές συζητήσεις στο φεστιβάλ Θεσσαλονίκης, με ρωτούν για την μετάβαση μέσα στη κρίση, μιας και ξεκίνησα πριν την κρίση. Eν πρώτοις, πρέπει να πούμε πως ό,τι σχετίζεται με τον πολιτισμό περνούσε πάντα κρίση. Στη συνέχεια, έβλεπες τα στοιχεία που δεν πάνε σωστά, έναν τόπο που εγκαταλείπουν οι νέοι αφήνουν τον γεωργικό τόπο ακαλλιέργητο. Αυτά που αναφέρουμε επιβεβαίωσαν την κρίση που ήρθε μετά.

Εσείς θεωρείτε πως το αντίδοτο μπορεί να είναι η επιστροφή στις διαχρονικές, κλασσικές αξίες;

Η ιστορία της Αρκαδίας και το πολιτιστικό φορτίο που φέρνει δεν μπόρεσε να γίνει παιδεία και πολιτισμός, δυστυχώς. Και όχι μόνο τοπικά, αλλά και σε άλλα μέρη. Και πιστεύω πως εκεί οφείλεται και ένα μέρος της κρίσης.

Κύριε Κουτσαφτή ευχαριστώ πολύ

Εγώ ευχαριστώ

Φωτογραφικό υλικό από την ταινία: