Αγαπημένη έννοια της Νέας Δημοκρατίας –φιλελεύθερης και πιο Δεξιάς– αλλά κυρίως των παλαιών και νέων κομμάτων του Κέντρου, ΠΑΣΟΚ, Δημοκρατική Αριστερά, Ποτάμι, η «νομιμότητα» έμοιαζε να είναι η απάντηση σε κάθε πρόβλημα. Φτάσαμε στο σημείο να διαβάσουμε γνωστούς πανεπιστημιακούς να υποστηρίζουν ότι η νομιμότητα είναι, ούτε λίγο ούτε πολύ, η θεμελιώδης έννοια των δημοκρατικών πολιτευμάτων ή ακόμη και της ίδιας της πολιτικής νεωτερικότητας.

Δεν είναι ότι η ρητορική περί νομιμότητας έχει λείψει από την εγχώρια συζήτηση, κάθε άλλο, την είδα όμως σε νέα έξαρση τις τελευταίες μέρες με το περίφημο δημοψήφισμα της Καταλονίας. Όλα ήταν μια συζήτηση για νομιμότητα, το ίδιο το δημοψήφισμα, οι διαδηλώσεις, η αστυνομική αντίδραση. Κάπου εκεί έκανε την εμφάνισή του και το «μονοπώλιο της βίας«, το οποίο –λένε– το έχει το κράτος για να εφαρμόζει τη νομιμότητα, και κάπως έτσι όχι μόνο δικαιολογείται αλλά επιβάλλεται να στείλει την αστυνομία να δέρνει διαδηλωτές που «παρανομούν».

Ας ξεκινήσουμε από αυτό, το τελευταίο: μέσα στην ταλαιπωρία που υφίσταται, η έννοια του «μονοπωλίου της βίας» φτάνει να σημαίνει κάτι αρκετά διαφορετικό από το πραγματικό νόημά της.

«Μονοπώλιο της βίας» δεν σημαίνει ότι το κράτος μπορεί να ασκεί βία, τα κράτη πάντα ασκούσαν βία, είτε ως κράτος αναγνωρίζαμε μια συντεταγμένη πολιτεία είτε την περιφερόμενη αυλή ενός μονάρχη του πρώιμου μεσαίωνα. Το «μονοπώλιο της βίας» δεν ρυθμίζει τη σχέση κράτους και υπηκόου ή κράτους και πολίτη. Ρυθμίζει τις σχέσεις μεταξύ υπηκόων ή πολιτών. Σημαίνει ότι εγώ και εσείς δεν μπορούμε να καταφύγουμε στη βία για να λύσουμε τις μεταξύ μας διαφορές, ότι μόνο το κράτος μπορεί να χρησιμοποιήσει τη βία για να επιλύσει τη σύγκρουση μεταξύ μας. «Μονοπώλιο της βίας», μ’ άλλα λόγια, για να μη σφαζόμαστε μεταξύ μας, όχι για να μας σφάζει το κράτος. Το κράτος πάντα μας έσφαζε, έτσι κι αλλιώς.

Η «νομιμότητα» είναι ακόμη πιο προβληματική. Με τον τρόπο που συζητιέται, μοιάζει σαν το δημοκρατικό πολίτευμα να την έχει σε κάποιου είδους αποκλειστικότητα. Φυσικά, περίπου το αντίθετο ισχύει: δεν υπάρχει κοινωνική οργάνωση δίχως μια αντίληψη της νομιμότητας –είτε είναι νομαδική ορδή είτε η Βρετανική Αυτοκρατορία– και δεν υπάρχει καθεστώς που να μην αποπειράται να την κωδικοποιήσει – από τον Χαμουραμπί και μετά, τουλάχιστον. Σε κάποιες περιπτώσεις, μάλιστα, η νομιμότητα φέρνει στον νου κάθε άλλο παρά τη δημοκρατική συνθήκη… Το πλέον νομιμόφρον καθεστώς υπήρξε το Γ’ Ράιχ. Ή μήπως θα ήθελε κανείς να ανοίξει συζήτηση για το πώς αντιλαμβάνονται τη νομιμότητα οι Σαουδάραβες;

Αν κάτι χαρακτηρίζει τη δημοκρατική τάξη λοιπόν, δεν είναι ούτε το μονοπώλιο της βίας από το κράτος ούτε η νομιμότητα. Είναι περίπου τα αντίθετά τους. Είναι, πρώτον, ο περιορισμός της δυνατότητας του κράτους να ασκεί το μονοπώλιό του, η υπαγωγή αυτού του μονοπωλίου στον θεμελιώδη νόμο και κυρίως στις κομβικές αρχές του όπως η αναλογικότητα. Αυτό που ξεχωρίζει το δημοκρατικό κράτος δεν είναι η δυνατότητά του να σου ανοίξει το κεφάλι, είναι ότι υπάγεται στους ίδιους νόμους με σένα και ότι υποχρεούται να μην σου ανοίγει το κεφάλι –παρότι μπορεί– αν αυτό δεν είναι ρητά νόμιμο, απολύτως απαραίτητο, αναλογικό με την πράξη που εμποδίζει ή τιμωρεί, και προς το ευρύτερο κοινωνικό συμφέρον.

Ως προς τη νομιμότητα, δεύτερον, το χαρακτηριστικό της δημοκρατικής τάξης δεν είναι ότι την έχει ή την τηρεί. Είναι ότι αντιλαμβάνεται τη νομιμότητα ως κάτι που πρωτίστως προστατεύει όχι το κράτος και την ακεραιότητά του αλλά τα δικαιώματα των πολιτών. Για την ακρίβεια, το κράτος υπάρχει για να προστατεύει τα δικαιώματα. Και πώς εξασφαλίζει ότι κάτι τέτοιο θα συμβαίνει; Βάζει τους πολίτες να περιφρουρούν ότι θα συμβαίνει.

Προβλέπει ότι πάντα υπάρχει ένας χώρος εκτός του Δικαίου, εκτός της νομιμότητας, από τον οποίο μπορείς να αντισταθείς στο κράτος, αν αυτό –έστω και με νόμιμο τρόπο, αφού θα έχει φτιαχτεί προς τούτο ένας νόμος– απειλεί τα δικαιώματά σου. Πρόκειται για το περίφημο «δικαίωμα στην εξέγερση» και αποτελεί μέρος των πιο θεμελιωδών δημοκρατικών κειμένων, όπως η αμερικανική Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας και το Γαλλικό Σύνταγμα του 1793. Η εξέγερση δεν μπορεί ποτέ να είναι «νόμιμη», καμία πολιτεία δεν προβλέπει την ανατροπή της. Αποτελεί όμως δημοκρατικό δικαίωμα.

Δεν θα έκανε κακό να τα σκέφτονται λίγο αυτά όσοι, αντιμέτωποι με τις κοσμοϊστορικές ζυμώσεις στην Ευρώπη ή στην Ελλάδα, βρίσκουν παπάδες τη νομιμότητα και το μονοπώλιο της βίας για να θάψουν πεντ’ έξι. Και ειδικά η Νέα Δημοκρατία και το Κέντρο, ας αναλογιστεί για ποια ακριβώς δημοκρατία μιλάει, για ποια Ευρώπη, για ποιες «αξίες», για ποιον «Διαφωτισμό»… Ας μάθει λίγο φιλελευθερισμό, τέλος πάντων.